Dit artikel gaat over de toekomst van de mens. Wat is de toekomstige mens? Wat is de toekomst van het menselijk lichaam? En wat is de toekomst van de mensheid?

Toekomstige mens

Hoe ziet de toekomstige mens eruit? Maken we de perfecte mens? In dit artikel ga ik verder in op de toekomstige mens; onder meer met de methoden binnen (biomedische) technologie, de ethiek en impact.

Hieronder volgt alvast een opsomming van de belangrijkste punten:

#1. Er is niet één technologie of methode bepalend voor de mens van de toekomst. Waarschijnlijk is het een combinatie van technieken, zoals farmaceutische, elektronische, neurologische en genetische aanpassingen.

#2. De kans is zeer groot dat er uiteindelijk een nieuw ras ontstaat als opvolger van onze huidige soort, de  Homo Sapiens. Deze soort is dan in staat om zichzelf vorm te geven en te modelleren naar haar eigen inzichten, bijvoorbeeld met een langere levensduur en/of meer cognitieve en fysieke vermogens.

#3. Technologische vooruitgang staat niet op zichzelf, maar wordt ook beïnvloed door culturele, morele, economische, politieke, juridische en religieuze aspecten. Uit de geschiedenis blijkt dat onze moraliteit ten aanzien van technologie en mensaanpassing dynamisch is. Argumenten die we nu hebben voor of tegen mensverbetering, kunnen over 10 jaar weer gedateerd zijn.

#4. Minstens even belangrijk als inzicht in de afzonderlijke wetenschappelijke en technische domeinen, zijn vragen die gaan over menselijke waarden, drijfveren en verlangens. Als we ons kunnen vormgeven zoals we dat zelf willen, dan is de kernvraag: wat voor mens wil je zijn en wat voor mensheid willen we zijn?

#5. De impact van technologie voor het menselijk lichaam, heeft ook invloed op sociale en culturele aspecten. Daarom vraagt dit onderwerp om een continu maatschappelijk debat.

In de rest van dit artikel komen deze punten terug, met een onderbouwing en aanvullende inzichten.

Toekomstige mensheid

Wat is toekomst van de mensheid? Hoe ziet de toekomstige mensheid eruit? Dit is een vraag die filosofen en denkers, maar ook schrijvers, artiesten en filmmakers al eeuwenlang bezighoudt. Om die reden illustreer ik regelmatig mijn punt door te verwijzen naar een boek, film, serie of kunstwerk over de toekomst van de mens.

In het laatste deel van dit artikel heb ik deze fictie nog een keer apart benoemd en kort beschreven.

Uitleg toekomst mensheid

Een samenvatting van dit artikel heb ik opgenomen als audiobestand. Luister de samenvatting en duiding hieronder:

Video toekomst mens

Welke series, films en fictie-boeken raken belangrijke punten als het gaat om de toekomst van de mens? Hierover maakte ik een korte video. Onderin lees je meer over films, series en boeken over de toekomst van de mens.

Video Scifi Visie over de toekomst van de mens

Opbouw artikel

Dit artikel is als volgt opgebouwd.

  • In deel 1 beschrijf ik een aantal methoden om het lichaam te wijzigen.
  • Het tweede deel gaat in op een paar voorspellingen over de toekomst van de mens.
  • In deel 3 beschrijf ik argumenten voor en tegen mensverbetering.
  • Deel 4 zoomt in op de impact van deze ontwikkelingen.
  • Het vijfde deel omvat de (juridische) grenzen.
  • In deel 6 ga op menselijke waarden en drijfveren.
  • In deel 7 beschrijf ik mogelijke oplossingen.
  • In deel 8 kom ik tot een conclusie.

Na de conclusie lees je in deel 9 over welke boeken, films en series ik over dit onderwerp aanraad. Hierna volgt een bronnenlijst met gerelateerde artikelen, boeken en websites.

Wat zijn methodes om je als mens significant te verbeteren?

Menselijk lichaam toekomst

Wat zijn methoden om jezelf te verbeteren? In andere artikelen over mensverbetering heb ik een overzicht gemaakt van methoden om jezelf een upgrade te geven. Deze opsomming kun je ook zien in de bovenstaande mindmap.

Dit zijn momenteel de belangrijkste methoden:

  1. Farmaceutisch;
  2. Bio-electronica;
  3. Genetisch;
  4. Lichaamsdelen vervangen of uitbreiden;
  5. NBIC convergentie.

De potentie en werking van de diverse methoden werk ik hieronder verder uit.

1. Farmaceutisch

Het aanpassen van je fysieke gestel of je stemming met farmaceutische middelen, valt niet meer onder het sociale stigma dat het voorheen deed. De wetenschapper John Hoberman signaleert dat een tijdperk van ‘lifestyle geneeskunde’ is aangebroken, waarbij mensen zich bekrachtigd voelen om belangrijke aspecten van zichzelf te veranderen die meer in lijn zijn met hun potentie [link onderin].

Dit geldt volgens hem niet alleen voor farmaceutische middelen zoals hormonen en steroïden, maar ook plastische chirurgie, diëten, body-building, seksuele aanpassingen en middelen tegen veroudering.

Farmaceutische middelen zijn onder te verdelen in een aantal categorieën: fysiek, cognitief, emotioneel of tegen veroudering.

Fysieke impact

Fysieke middelen zijn bijvoorbeeld voor spiergroei (anabole steroïden), lengte (menselijke groeifactor), afslanken (Xenical), haargroei (Propecia), tegen rimpels (Q10), uithoudingsvermogen (EPO) of seksueel vermogen (Viagra).

Het verbeteren van fysieke eigenschappen of vermogens komt nadrukkelijk naar voren in sport en met name bij doping. Topsporters lopen regelmatig tegen de lamp wanneer ze middelen gebruiken die niet zijn toegestaan. Denk hierbij aan het gebruik van anabolen door honkbalspelers of het toedienen van synthetische EPO door wielrenners [link onderin].

Keerzijde van Viagra

Het gebruik van middelen om de fysieke capaciteiten te verbeteren staat niet op zichzelf. Neem het verbeteren van de seksuele prestaties door het gebruik van Viagra. Columniste Ann Landers publiceerde in 1998 een ingezonden brief van een groep oudere vrouwen in California die zichzelf de Senior Señoras uit Sonoma noemden.

‘De vrouwen baalden van het middel. Zij hadden zichzelf verzoend met het het leven dat ze nu hadden en de natuurlijke achteruitgang van de potentie van hun mannen. Sommigen stelden zelfs dat ze hadden gehoopt er nu eindelijk klaar mee te zijn.’

Kortom, geen aanpassing is en blijft puur fysiek.

Een andere consequentie is dat de groep waarbinnen het aantal seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA’s) het meest is gestegen, ouderen zijn tussen 50 en 70 [link onderin]. In Nederland schijnen ruim 150.000 mannen Viagra te gebruiken, terwijl slechts 43.000 daar een recept voor hebben gekregen. Dit kwam opvallend genoeg naar voren uit de rioolwateranalyses van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu in 2017 [link onderin].

Cognitieve pillen

Een groep farmaceutische middelen die steeds populairder wordt, zijn pillen voor de cognitie. Denk aan het verbeteren van de concentratie, het geheugen of de creativiteit. Deze groep wordt aangeduid als nootropics, smart drugs, brain boosters, breinpillen of hersensupplementen.

Op mijn blog Project Leven heb ik een uitgebreid artikel geschreven, waarin ik een heleboel verschillende merken heb getest [link onderin]. Daarnaast werd ik erover geïnterviewd door onder andere magazine Men’s Health en Radio 3FM [link onderin].

Vanuit de gezondheidszorg

In 2018 nam ik als expert deel aan een tiendelige podcastreeks van BNR en het Financieel Dagblad met de titel Bionic Man [link onderin]. Een van de inzichten die ik daarbij kreeg, is dat de meeste middelen en methoden in eerste instantie worden ontwikkeld om patiënten te helpen. Pas later blijkt dat gezonde mensen deze middelen ook kunnen gebruiken om zichzelf te verbeteren.

Dit geldt ook voor cognitieve pillen, die oorspronkelijk werden gemaakt om patiënten te helpen met narcolepsie (Modafinil), rusteloosheid of het verbeteren van hun aandachtsspanne (Ritalin en Adderal).

Microdosering LSD

De gezondheidszorg is overigens niet de enige bron waar farmaceutische verbeteringen worden ontdekt en ontwikkeld. Zo heb ik zelf als experiment de microdosering van LSD getest [link onderin].

LSD is een synthetische drug, maar microdosering wordt ook met andere drugs zoals paddo’s gedaan. Het innemen van een hele kleine dosering LSD, om de drie dagen, leidt volgens de aanhangers van deze methode tot meer concentratie en creativiteit.

Zelf vond ik het effect lastig te onderscheiden, iets dat een journaliste van de Volkskrant ook ondervond [link onderin]. Om die reden houd ik het bij andere nootropics, die hebben een sneller en directer effect op de momenten dat ik het nodig heb.

Fictie

Cognitieve pillen hebben een enorme aantrekkingskracht op ons. Niet voor niets komt de thematiek veel voor in speelfilms, waarvan de bekendste Limitless uit 2011 en Lucy uit 2014.

In Limitless speelt Bradley Cooper de hoofdrol en Robert de Niro in een bijrol. In Lucy wordt het belangrijkste karakter gespeeld door Scarlett Johanson, met een bijrol voor Morgan Freeman. In beide films is de uitkomst gelijk: door een pil of substantie zijn de karakters in staat om hun volledige hersencapaciteit aan te spreken. In Limitless door de pil NTZ-48 en in Lucy door de drugs CPH4.

Keerzijde smart drugs

Wat zijn de nadelen aan farmaceutische middelen om je cognitie te verbeteren? In eerste instantie lijkt daar niet zoveel mis mee te zijn. Wie wil er nu geen beter geheugen? Een aantal kanttekeningen die ik erbij maak zijn de volgende:

#1. Het vereist zelfdiscipline om niet gewend of verslaafd te raken aan het gebruik van de supplementen. Naast mentale afhankelijkheid, is het ook mogelijk om fysiek afhankelijk van een middel te worden. In een artikel op The Fix vertelt een moeder dat haar zoon last kreeg van slapeloosheid, depressiviteit en angststoornissen [link onderin]. Het bleek dat zijn nootropics de stof Tianaptine bevatten. Tianaptine hecht zich aan dezelfde receptoren in de hersenen die reageren op morfine en andere pijnstillers. Na een te lange blootstelling aan deze stof met een te hoge dosering, kun je er fysiek afhankelijk (verslaafd) aan raken.

#2. Wat als het nemen van deze middelen de norm wordt? Heb je dan nog wel de keuze om ze niet te nemen? Dit is een kanttekening die niet alleen opgaat voor farmaceutische middelen. Zo blijkt inmiddels één op de vier studenten Ritalin te gebruiken [link onderin]. Kan je straks nog wel meekomen in de studieresultaten van je medestudenten als jij besluit om deze middelen niet tot je te nemen? Wat betekent dat dan?

#3. Toen ik een lezing gaf over mensverbetering, werd ik er door iemand in het publiek op gewezen dat vergeten ook een functie heeft. Selectief dingen vergeten, al dan niet bewust, zorgt ervoor dat je nieuwe dingen blijft proberen en ontvankelijk blijft voor nieuwe ideeën.

Daarnaast is het menselijk geheugen complex en niet zoals een computer: daar heb je met een uitbreiding van de harde schijf ook direct meer geheugen. Het gaat bij het menselijke brein ook om de snelheid waarmee jij iets uit je geheugen haalt, de wijze waarop je beoordeelt wat belangrijk is en welk onderdeel van een herinnering bij jou het sterkst naar voren komt.

Emotionele invloed

Antidepressiva zoals Prozac, Paxil en Wellbutrin werken op het humeur en de gemoedstoestand van de patiënt. Net zoals bij de andere categorieën van farmaceutische interventies, worden deze ook gebruikt zonder doktersrecept [link onderin]. Dat zijn gezonde mensen die de middelen gebruiken om zich nóg beter, nóg blijer en nóg gelukkiger te voelen.

Bioethicus Leon Kass is kritisch in zijn boek Beyond Therapy: ‘We willen beter presteren in het leven. Maar niet door bionische mensen te worden en ons over te geven aan nauwkeurige chemische interventies. Dat is niet menselijk.’

We willen beter presteren in het leven. Maar niet door bionische mensen te worden en ons over te geven aan nauwkeurige chemische interventies.

Leon Kass (bio-ethicus)

In eerste instantie roept dit ook het beeld op van het middel Soma uit het boek Brave New World [link onderin]. In dit dystopische boek zeggen de mensen dat ze gelukkig en vervuld zijn, maar afgezien van chemische interventies is er niets in hun leven dat hiervoor zorgt. Hun relaties zijn oppervlakkig, hun gedachten en gevoelens zijn geconditioneerd en hun werk is routineus en gestandaardiseerd.

Maar een roman is bij uitstek bedoeld om de uitersten op te zoeken. Het helpen van leed door depressiviteit, angststoornissen en/of andere mentale aandoeningen is intussen redelijk geaccepteerd. Waarom kan farmacie niet helpen om je nog beter te voelen? Zodat je nog meer kan genieten van waardevolle relaties, het volbrengen van taken die voldoening brengen of dat je met meer creativiteit en verbeelding door het leven stapt?

De film Lucy gaat over het verbeteren van de intelligentie met farmaceutische middelen. Bij het deel Fictie kun je daar meer over lezen en bekijken.

Tegen veroudering

De laatste categorie van farmaceutische middelen richten zich op het vertragen van verouderingsprocessen. Dit wordt ook wel ‘anti-aging’ genoemd, waar ik eerder een uitgebreid artikel over heb geschreven [link onderin]. Hier had ik het ook over met Andrea Maier in een podcastinterview. Zij werkt aan een anti-verouderingspil waarmee de mens volgens haar makkelijk 130 jaar kan worden [link onderin].

De pil in kwestie moet het lichaam ontdoen van verouderde cellen, ook wel senescente cellen genaamd. Deze cellen zijn de boosdoener van heel wat ziektes die hand in hand gaan met veroudering, van hartproblemen tot dementie. Eerder besprak ik het ontwerp van dit soort medicatie ook met Peter de Keizer (UMC Utrecht), Aubrey de Grey (SENS Foundation) en Kris Verburgh (auteur en onderzoeker).

Momenteel zijn de meest veelbelovende farmaceutische middelen rapamycine, metformine en NAD+. In een onderzoek met muizen zorgde rapamycine ervoor dat ze 60% langer bleven leven. Metformine lijkt de aanmaak van zuurstof in de cellen te verbeteren. Tot slot gaven onderzoekers van Harvard oudere muizen NAD+ moleculen, waarna ze er jonger uit gingen zien en uiteindelijk langer leefden. Deze middelen bevinden zich nu ook in diverse onderzoeksstadia waarbij het effect op mensen wordt onderzocht.

Op mijn Engelse Youtube-kanaal maakte ik een video over farmaceutische verbeteringen:

Mijn video over farmaceutische verbeteringen

2. Bio-elektronica

Bio-elektronica gaat om het toevoegen van elektronische toevoegingen of vervangingen aan het lichaam. Dit gaat om inwendige toepassingen of toepassingen waarbij de middelen permanent verbonden zijn aan het lichaam, zoals piercings. Dit is anders dan tijdelijke elektronische uitbreidingen aan het lichaam, zoals een exoskelet.

Er zijn diverse typen van bio-elektronica beschikbaar, welke ik hieronder beschrijf. Overigens is deze methode in de gezondheidszorg niet onbekend; denk bijvoorbeeld aan pacemakers of aan hulpmiddelen om het zicht of gehoor te verbeteren, die ik later nog zal beschrijven. Daarnaast heb ik zelf ervaring met bio-elektronica; ik heb een kleine NFC-chip laten plaatsen in mijn hand [link en video onderin].

Ogen

De Canadees Jens Naumann verloor zijn zicht door twee afzonderlijke ongelukken toen hij 20 jaar was [link onderin]. In 2002 meldde hij zich als vrijwilliger aan bij onderzoeker William Dobelle. De prothese die Dobelle heeft ontwikkeld, werkte als volgt. Jens droeg een bril waar een kleine camera op zat. De beelden werden omgezet naar elektrische pulsen die via een gat door de schedel werden aangesloten op de visuele cortex. Hij was daarmee de eerste persoon in de geschiedenis met bionische ogen.

Een recenter voorbeeld en tevens uit Nederland is Jeroen Peek. Door een genetische afwijking was zijn zicht volledig verdwenen. Tijdens een medische ingreep van vier uur werd een geavanceerde chip op zijn netvlies geplaatst. Doordat de verbinding tussen zijn netvlies en de visuele cortex nog intact was, kwam hij in aanmerking voor de chip van de Amerikaanse fabrikant Second Sight. Nu kan hij zestig pixels zien. In een artikel in de Volkskrant [link onderin] zegt hij hierover: ‘Ik zie ineens weer mooie lichtjes en contouren, het is fantastisch.’

De chip is aangesloten op een camerabril. Een computer die hij met zich meedraagt, ter grootte van een ouderwetse camera, zet de beelden om in signalen die draadloos naar de chip worden gestuurd. De chip stuurt vervolgens via een intacte oogzenuw pulsen naar de hersenen, die resulteren in pixels.

Oren

Het inbrengen van elektronische apparaten om het gehoor te herstellen, gebeurt al langer. In 1982 vond de eerste ingreep met cochleaire implantaten plaats. Deze implantaten nemen de functie van de zintuigcellen in het binnenoor over en stimuleren de gehoorzenuw electronisch [link onderin]. Een cochleair implantaat bestaat uit een uitwendig deel en een inwendig gedeelte dat geïmplanteerd is in het binnenoord (het slakkenhuis of de cochlea).

Een mix tussen zicht en gehoor is de casus van Neil Harbisson [link en videointerview onderin]. Hij is kleurenblind geboren, maar is nu in staat om kleuren te horen met een hersenimplantaat. Het bijzondere hierbij is dat hij niet alleen het spectrum kan horen dat gezonde mensen kunnen zien, maar ook in staat is om kleuren zoals infrarood en ultraviolet te horen.

Spraak

De voorbeelden van zicht en gehoor hebben betrekking op het ontvangen van signalen. Door gebruik van technologie worden patiënten ook geholpen met hun spraakvermogen. Het bekendste voorbeeld is wijlen natuurkundige Stephen Hawking. Hij kon met een kaakbeweging een cursor bewegen en op die manier op een computer woorden en zinnen maken. Vervolgens vertaalde spraaksoftware dit in geluid [link onderin].

Momenteel doen wetenschappers onderzoek om data van elektrodes die in het brein zijn geplaatst te verplaatsen naar spraaksoftware. Volgens onderzoeker Nima Mesgarani van Columbia University (Verenigde Staten) is het in kaart brengen van de neurologische activiteiten, en dit vertalen naar spraak, niet eenvoudig. In een artikel in Science Magazine zegt ze: ‘Dit proces en de patronen verschillen per patiënt. We moeten de computermodellen hierin trainen en gebruiken hiervoor kunstmatige intelligentie.’ [link onderin].

Qualia

De voorbeelden van zicht, gehoor en spraak gaan nog over het herstellen van de mogelijkheden die we als mens nu al hebben. Is het mogelijk om nieuwe zintuigen te krijgen? Hersenonderzoeker David Eagleman schreef een artikel op Wired over qualia [link onderin]. Qualia zijn kwalitatieve eigenschappen van de waarneming, zoals smaak en kleur.

Eagleman schrijft dat de hersenen geen onderscheid maken in signalen van de oren, ogen of tast. In het brein zijn het allemaal elektrische signalen. Je kunt de visuele, auditieve of kinetische signalen lastig onderscheiden. Een ander kenmerk is dat de hersenen plastisch zijn; dat wil zeggen dat zij zichzelf kunnen aanpassen. Zo blijkt dat bij mensen die blind worden, het hersendeel dat wordt aangeduid als de visuele cortex wordt overgenomen door horen en tast.

Hoe onze hersenen de signalen omzetten naar zicht, geluid of tast, komt door de structuur van de data. Zo verschillen de tweedimensionale signalen vanuit de retina van de eendimensionale signalen uit het binnenoor – en op hun beurt weer van de multidimensionale signalen van de receptoren in onze vingertoppen.

Nieuwe zintuigen

Dat maakt ook dat we ermee kunnen spelen. Zo voorspelt Eagleman dat we binnen afzienbare tijd nieuwe type datastromen in de hersenen kunnen brengen. Hij noemt als voorbeeld dat je daarmee de hoogte, beweging, evenwicht, snelheid en balans van een drone in je brein zou kunnen ervaren.

Dit kan op een tweetal manieren, namelijk door het inbrengen van elektroden in het brein en door non-invasieve methoden. Zo werkt zijn bedrijf NeoSensory aan polsbandjes en vesten om input zoals beeld en geluid te vertalen in trillingen [link onderin].

Vervanging brein

Een ander fascinerend vergezicht biedt het werk van biomedisch ingenieur Theodore Berger [link onderin]. Met een internationaal team van experts in neurowetenschappen, cognitieve psychologie, moleculaire biologie, biomedische techniek, computerwetenschappen en materiaalkunde werkt hij aan vervangingsonderdelen van het brein. Zij werken momenteel bijvoorbeeld aan een neurale prothese die als vervanging kan dienen van de hippocampus: een klein orgaan in de vorm van een zeepaard, dat een belangrijke rol speelt in het omzetten van onze ervaringen naar het langetermijngeheugen. In 2011 werd de chip succesvol getest in ratten.

Berger: ‘Zet de chip aan en de ratten herinneren zich dingen. Zet de chip uit en de ratten vergeten het weer.’ Voor het eerst is aangetoond dat een chip in staat is om het cognitieve en mnemonieke proces van het vormen van herinneringen te herstellen en zelfs te verbeteren. De onderzoekers, onder leiding van Berger, hopen dat de eerste klinische testen bij mensen in 2025 zullen plaatsvinden.

Hersenen lezen

De meeste van de beschreven methoden zijn invasief, wat betekent dat veelal een deel van de schedel verwijderd moet worden. Deze ingrijpen zijn moeilijk, rommelig, duur en laten meestal een ernstig trauma achter bij de patiënt. Om die reden onderzoeken wetenschappers liever non-invasieve methoden. De meest gebruikte methode is momenteel EEG, wat staat voor elektro-encefalografie. Hierbij lezen sensoren aan de buitenkant van de schedel de hersenactiviteit af. Dit wordt bijvoorbeeld gebruikt bij neurofeedback om de hersenen te trainen [link onderin], maar ook om spellen te bedienen, de kwaliteit van meditatie te meten of je te helpen om beter te slapen.

Nog een stap verder is het bedienen van apparaten en voertuigen. Zo test het bedrijf Honeywell Aerospace of piloten een vliegtuig kunnen besturen met neurotechnologie [link onderin]. In 2016 was de technologie al zover ontwikkeld dat een Beechcraft King Air C90 met hersensignaal bestuurd kon worden. Het systeem meet en interpreteert de elektrische signalen van de hersenen en vertaalt naar stuurcommando’s.

Ingrijpen op het brein

EEG gaat om het aflezen van hersensignalen. Ingrijpen kan ook, zowel invasief als non-invasief. Een invasieve methode is Deep Brain Stimulation (DBS). Zoals de naam impliceert, worden elektroden permanent in bepaalde hersengebieden geplaatst. De elektroden zijn verbonden met een klein doosje, dat in een geprogrammeerd ritme kleine, elektrische stroompjes naar de elektroden verstuurt.

In eerste instantie is deze methode ontwikkeld in Frankrijk om patiënten te helpen met de ziekte van Parkinson. Tegenwoordig wordt DBS succesvol toegepast bij patiënten met deze en andere aandoeningen, waaronder zware chronische depressie, het Syndroom van Gilles de la Tourette en zware obsessief-compulsieve stoornissen.

Non-invasieve methodes om in te grijpen op het brein zijn TDCS (transcranial direct current stimulation), TMS (transcranial magnetic stimulation) en optogenetica. Zoals de namen al suggereren, werkt TDCS door elektrische stimulatie, TMS door magnetische stimulatie en optogenetica door lichtstimulatie.

  • Met TCDS zijn elektroden aan de buitenkant van de schedel geplaatst waartussen een zwak elektrisch stroompje loopt. In eerste instantie is deze technologie ontwikkeld om de cognitieve prestaties te verbeteren. Hierover ben ik zelf geïnterviewd door magazine Quest [link onderin]. De werking van de methode wordt door wetenschappers betwist. Uit onderzoek van professor Maarten Frens (Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam) blijkt dat genetische aanleg, met name de mate waarin je het eiwit BDNF aanmaakt, van grote invloed is op de mate waarin TCDS effect heeft op je leervermogen.
  • Bij TMS worden kleine magnetische spoelen aan de buitenkant van de schedel geplaatst, bij specifieke hersengebieden. Met geprogrammeerde magnetische pulsen worden vervolgens hersengebieden gestimuleerd. TMS wordt klinisch toegepast bij hetzelfde type aandoeningen als DBS. In de Verenigde Staten zijn behandelingen met TMS sinds 2008 door de FDA goedgekeurd.
  • Optogenetica is een methode om met licht de hersenen te stimuleren. Met licht worden neuronen aan- of uitgezet. De techniek maakt gebruik van verschillende lichtgevoelige eiwitten die in de natuur voorkomen, zoals ChR2, dat van nature in algen voorkomt. Dit is een recente wetenschappelijke ontdekking; zo werd het in 2010 door magazine Nature uitgeroepen tot ‘methode van het jaar’ [link onderin].

Geheugen uitbreiden

De eerder genoemde Theodore Berger richt zich op het maken van neuroprotheses die geheugenfuncties in het brein kunnen overnemen. Zijn doel is uiteindelijk om het langetermijngeheugen in een mens te kunnen vervangen door een kunstmatige variant.

In een interview geeft hij wel aan dat je geen herinneringen kan plaatsen, zoals in films als Inception of de aflevering The Entire History of You van de serie Black Mirror [link onderin]. Hij zegt: ‘We breiden de capaciteit van je hersenen uit om dingen op te slaan.’

We breiden de capaciteit van je hersenen uit om dingen op te slaan

Theodore Berger (biomedisch ingenieur)

Met zijn team heeft hij wiskundige vergelijkingen opgesteld over hoe elektrische signalen van de neuronen in de hippocampus worden omgezet van het korte- naar het langetermijngeheugen.

Berger: ‘Je hoeft niet alles van het brein na te bouwen, maar kun je de essentie nabouwen? Daarna is de vraag of we dit kunnen modelleren en in een apparaat kunnen simuleren. Tot slot is de vraag of we dat apparaat in het brein kunnen plaatsen en aansluiten op andere hersenfuncties.’

Slimmer worden

Is het mogelijk om je intelligentie met een chip te verbeteren, naast het uitbreiden van je geheugen? Dit is wel de visie van Elon Musk, een bekende ondernemer van o.a. Tesla en SpaceX. Hij geeft regelmatig in interviews aan dat we als mensheid ons brein moeten verbinden met kunstmatige intelligentie. Om die reden is hij ook één van de investeerders van het bedrijf Neuralink.

Meer weten: Elon Musk en Neuralink

De grootste uitdaging ligt volgens hem in bandbreedte: hoe zorg je voor een snelle verbinding tussen de biologische intelligentie en de kunstmatige intelligentie? Zou je daarmee in de toekomst direct via je gedachten toegang kunnen krijgen tot het internet, zoals Wikipedia voor kennis, Spotify voor muziek, Netflix voor films en Instagram voor je sociale contacten?

Breinverbetering

Theodore Berger zegt dat hij met zijn onderzoek de normale geheugenfunctie kan herstellen bij mensen die die verloren hebben, zoals bij de ziekte van Alzheimer of Parkinson [link onderin]. In een interview met het NRC zegt hij: ‘Het is een interessante vraag of mensen zelf zouden moeten kunnen kiezen voor het inzetten van deze techniek voor breinverbetering. Of ze wel toegerust zijn om hierover beslissingen te nemen voor zichzelf. Dat is aan ethici en de maatschappij.’

Science fiction

In fictie zoals boeken, films en series wordt het idee van hersenverbeteringen verder verkend en uitgewerkt, zoals in Neuromancer, Ghost in the Shell, Transcendence, The Matrix en Nexus [link onderin]. In bijna al deze werken brengt het verbinden van menselijke breinen overigens niet zo’n rooskleurige wereld naar boven zoals Musk die beschrijft, maar dat is misschien wel eigen aan science fiction. Voor mij persoonlijk geldt dat overigens ook: een film, serie of boek houdt mij langer geboeid als het toch een soort van naargeestige dystopie van de toekomst schetst.

De aflevering The Entire History of You van Black Mirror op Netflix gaat over een oogchip die constant alles kan opnemen.

3. Genetica

Genetica staat voor het domein van de genen. Eerder heb ik daar een uitgebreid artikel over geschreven [link onderin]. In het kort komt het hier op neer: bijna elke cel van je lichaam bevat 3,2 miljard basenparen. Deze basenparen bestaan uit de moleculen AC en TG. Deze basenparen zijn om elkaar verstrengeld in de vorm van een dubbele helix.

De afbeelding van deze dubbele helix , ontdekt door Francis Crick en James Watson samen met Rosalind Franklin, geldt inmiddels als een iconisch beeld van DNA. DNA bevat erfelijke informatie: in het geval van natuurlijke voortplanting bij de mens, krijg je de helft van je DNA van je vader en de andere helft van je moeder.

Chromosomen

Deze basenparen zitten opgerold in 23 chromosomen die met elkaar ongeveer 25.000 genen construeren. Een gen staat voor een verzameling van DNA-code die codeert voor een bepaalde functie of eigenschap. Zo bepaalt de volgorde van het DNA in het HERC2-gen de kleur ogen [link onderin].

RNA

De DNA code kan door de dubbele helix structuur eenvoudig worden gekopieerd, zowel naar nieuw DNA als naar RNA. De bekendste vorm van RNA is messenger-RNA. Dit mRNA molecuul is een belangrijke schakel in de transcriptie, oftewel het uitlezen, van de genetische code. Het mRNA wordt buiten de celkern door het ribosoom uitgelezen, waarna deze één van de twintig aminozuren gaat bouwen.

De aminozuren vormen eiwitten, welke weer allerlei functies in de cel uitvoeren zoals de bouw, het onderhoud, de afbraak, communicatie, transport naar andere cellen en nog veel meer. Het hele proces van DNA tot aan de productie van eiwitten wordt ook wel de ‘Centrale Dogma’ van de biologie genoemd.

Fenotype

Het genotype staat voor het set aan erfelijke informatie. Het fenotype is het geheel aan waarneembare eigenschappen bij een organisme. In een podcastinterview met de Vlaamse komiek en wetenschapsjournalist Lieven Scheire, haalt hij dit voorbeeld aan: ‘Als je benieuwd bent naar de invloed van het genotype op het fenotype, kijk dan naar eeneiige tweelingen. Wat zij met elkaar overeen hebben qua uiterlijk en gedrag, daarvan zou je grofweg kunnen zeggen dat het gecodeerd staat in het DNA.’

Als je benieuwd bent naar de invloed van het genotype op het fenotype, kijk dan naar eeneiige tweelingen

Lieven Scheire (theatermaker en presentator)

Genetici onderscheiden grofweg drie factoren die van invloed zijn op de eigenschappen van een mens: de genen, de gedeelde familieomgeving en de niet-gedeelde omgeving buiten de familie (zoals school, vrienden en unieke ervaringen). De mate waarin deze factoren een eigenschap vormen, verschillen onderling enorm. Zo is mijn geslacht volledig afhankelijk van mijn genen, terwijl het feit dat ik Nederlands spreek niets met mijn genen te maken heeft.

DNA uitlezen

Met het voltooien van het Human Genome Project (HGP) in 2003 waren de verwachtingen hooggespannen. Het HGP hield in dat het volledige genoom van de mens in kaart zou worden gebracht. President Clinton (Verenigde Staten) en premier Blair (Verenigd Koninkrijk) noemden dit bij de presentatie ‘the book of life’.

Het bleek echter niet zo simpel dat in de DNA-code allerlei fysieke eigenschappen, ziektes en andere kenmerken zoals intelligentie, snelheid en empathie makkelijk te herkennen waren. Sterker nog, wetenschappers waren verbaasd over de hoeveelheid genen die een mens heeft. Dit wordt nu geschat op de 20.000 tot 25.000 en is daarmee ongeveer vergelijkbaar met een muis [link onderin].

Epigenetica

Hoe kan het dan dat wij als mens veel complexere organismen zijn dan een muis, maar dat de hoeveelheid genen ongeveer gelijk is? Een reden hiervoor is waarschijnlijk de code die nog bovenop ons DNA zit; dit vakgebied wordt ook epigenetica genoemd.

Kort door de bocht: wanneer, in welke mate en hoe een gen tot expressie komt, is in grote mate afhankelijk van de omgeving van de cel en op een hoger abstractieniveau ook van de omgeving van het organisme. In een podcastinterview met promovenda Désirée Goubert (zij doet onderzoek naar epigenetica) praten we hier uitgebreid over [interview staat onderin].

DNA sequencing

Het onderzoek naar de relatie tussen het genotype (de DNA-code) en het fenotype wordt gedaan met DNA sequencing. Dit betekent dat het DNA wordt geanalyseerd en omgezet naar de code van AC en TG basenparen. Vervolgens kijken wetenschappers naar de fenotypes: heeft een stuk genetische code invloed op de kenmerken van een organisme?

Laten we het voorbeeld nemen van de mens en dan het eerder genoemde HREC2-gen [link onderin]. De code op dit gen, de zogenaamde SNP (single-nucleotide polymorphism), heeft een significante invloed op de kleur ogen en minder op bijvoorbeeld haarkleur en of je al dan niet snel verbrandt in de zon.

China

Wetenschappers over de hele wereld doen onderzoek naar dergelijke relaties. Met name de Chinese overheid en bedrijven zijn hier koortsachtig mee bezig. Dit wordt mooi verfilmd in de documentaire ‘DNA Dreams’ van Bregtje van der Haak [link onderin].

Het bedrijf Beijing Genomics Institute (BGI) is van plan om alle organismen op de wereld genetisch te onderzoeken. Daarnaast zijn ze op zoek naar de genen die van invloed zijn op positieve eigenschappen zoals intelligentie. In de documentaire zie je bijvoorbeeld hoe jonge kinderen allerlei IQ-testen bij het bedrijf ondergaan, waarna BGI de resultaten van die test kan vergelijken met het DNA van het kind.

Genetische modificatie

Genetische modificatie of manipulatie gaat een stap verder dan het onderzoeken en analyseren van DNA. Eerder heb ik hier een uitgebreid artikel over geschreven [link onderin].

Tijdens lezingen vertel ik vaak dat het wijzigen van DNA iets is wat wij als mensheid al tijden doen. Denk bijvoorbeeld aan het veredelen van planten of het fokken van dieren. Dit is een grove methode waarbij je nog te maken hebt met een mate van onbetrouwbaarheid, aangezien de mens destijds nog niet wist hoe de onderliggende DNA-code eruit zag.

Het wijzigen van DNA in een laboratorium setting is een stuk preciezer. Een wetenschappelijke doorbraak daarin was het werk van Cohen en Boyer in 1973, toen zij als eerste Recombinant DNA hadden toegepast [link onderin]. Recombinant DNA staat voor het combineren van DNA op een kunstmatige wijze. Sindsdien zijn er andere methoden ontwikkeld zoals TALEN (Transcription activator-like effector nucleases) en Zinc finger nuclease.

De grootste doorbraak kwam echter in 2014, toen Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier in magazine Science hun ontdekking van CRISPR/cas9 presenteerden [link onderin].

Ten opzicht van TALEN en Zinc finger nuclease is CRISPR/cas9 goedkoper, sneller en effectiever. De ontdekking van CRISPR/cas9 sloeg dan ook in als een bom bij de wetenschappelijke gemeenschap en werd al snel toegepast in onderzoeken bij gewassen, dieren en mensen.

De serie Orphan Black op Netflix gaat over genetica en kloneren.

DNA aanpassing mens

Het wijzigen van DNA bij mensen wordt vooral toegepast in de gezondheidszorg. Een paar voorbeelden, waarbij overigens niet in alle gevallen CRISPR/cas9 is gebruikt:

  • Witte bloedcellen van leukemiepatiënten genetisch aanpassen om kankercellen beter te herkennen en te vernietigen. In 2011 was de Amerikaanse Emily Whitehead de eerste die hiermee succesvol werd behandeld [link onderin];
  • In 2017 is blindheid bij een Britse patiënt verholpen met DNA-bewerking van de retina [link onderin];
  • Verschillende startups in de biotechnologie werken aan genetische therapieën voor het behandelen van besmettelijke ziekten, erfelijke aandoeningen en HIV [link onderin].

Het overgrote deel van het onderzoek met genetische aanpassingen wordt gedaan bij gewassen, bacteriën en kleinere organismen. De verwachtingen van dit vakgebied zijn hoog; meer dan ooit zijn we als mensheid nu in staat om de biologie naar onze hand te zetten. Het meest spannende onderdeel is dat vervolgens ook op onszelf toe te passen. Wat is daarin mogelijk?

Type DNA-bewerking mens

Voor mijzelf is het overduidelijk, in de toekomst van ons als mens zullen we onszelf willen aanpassen. De meest relevante vraag, waar ik verderop bij ethiek op terugkom, is de mate waarin we dat willen doen. Doen we dat bij een beperkt aantal gevallen, als de gezondheid van een patiënt bijvoorbeeld in het geding is, of is dit straks voor iedereen (commercieel) verkrijgbaar?

Het wijzigen van DNA bij mensen heb ik grofweg onderverdeeld in de volgende categorieën.

  1. Somatische modificatie (DNA wijzigen van mensen);
  2. Kiembaanmodificatie (DNA wijzigen bij embryo’s, de zogenaamde designer baby’s);
  3. Epigenetica programmeren;
  4. Darmflora (microbiota) wijzigen;
  5. Viroom.

De categorieën werk ik hieronder verder uit en lopen af wat betreft de bewezen werking. Zowel 1 en 2 worden al toegepast in medisch en biologisch onderzoek, voor 3 en verder geldt dat deze methoden een stuk speculatiever en nog amper bewezen zijn.

1. Somatische modificatie

Het Griekse woord Soma staat voor lichaam. Somatische modificatie heeft daarom betrekking op het genetisch wijzigen van de mens. De eerder genoemde behandeling van de Britse patiënt met zijn oogaandoening is daarvan een goed voorbeeld. Bij hem misten de genen die verantwoordelijk zijn voor het onderhoud van de lichtgevoelige cellen achterin het oog, de helft van hun DNA-code. Wetenschappers hebben de genen in het laboratorium geherprogrammeerd en vervolgens met een virus op de juiste plek, achterin het oog, ingebracht.

De huidige experimentele behandelingen met CRISPR/cas9 bij leukemiepatiënten werken op een vergelijkbare methode. Daar wordt het bloed afgenomen, de bloedcellen genetisch aangepast en vervolgens het gemodificeerde bloed weer bij de patiënt ingebracht.

Levering

Zoals beide voorbeelden laten zien, is het naar de juiste plaats van het lichaam bezorgen van de gemodificeerde genen of cellen de grootste uitdaging. We zijn nog lang verwijderd van een scenario waarbij je een spuit met gemodificeerde cellen in je arm kan zetten en de wijzigingen exact bij het juiste orgaan, bij de geschikte cellen en precies bij het geselecteerde DNA uitkomen.

Toch weerhoudt dit sommige mensen er niet van om deze methoden op zichzelf uit te proberen.

CRISPR biohackers

Mensen die genetische modificatie bij zichzelf toepassen, worden ook wel biohackers genoemd. Voor mij persoonlijk is biohacking een breder begrip. Mocht je daar meer over willen weten: onderin staat een artikel naar het boek dat ik over het onderwerp heb geschreven, met de titel ‘Biohacking, de toekomst van de maakbare mens’ [link onderin]. Om die reden noem ik mensen die zichzelf experimenteel behandelen met genetische modificatie voor nu ‘CRISPR biohackers’.

Josiah Zayner

De bekendste CRISPR biohackers zijn Josiah Zayner en Tristan Roberts. In mijn artikel over biohacking heb ik overigens ook nog geschreven over Brian Hanley en Lizz Parish [link onderin].

Josiah Zayner baarde veel opzien toen hij zichzelf eind 2017 injecteerde met gemodificeerde cellen. Met name de context van zijn actie zorgde voor veel ophef. Hij zond het namelijk live uit op een video op Facebook en zijn doel was om extra spiermassa te kweken [link onderin]. Dit wilde hij doen door de activiteit van het gen dat codeert voor de spiergroeiremmer myostatine te onderdrukken.

Tristan Roberts

Spiermassa is wellicht een esthetisch doel, voor sommige mensen is doe-het-zelf genetische modificatie een ultieme optie om hun gezondheid te verbeteren. Zo ook Tristan Roberts. Hij is besmet met HIV en raakte gefrustreerd door het dagelijkse regime van medicatie.

Een groep wetenschappers publiceerde eerder hun onderzoek over dat er een bepaalde genetische mutatie is die mensen beschermt tegen HIV. Dit komt omdat het lichaam zelf de antistoffen tegen het HIV-virus kan produceren, genaamd N6. Roberts’ idee was om zichzelf genetisch aan te passen, zodat de vetcellen in zijn buik daarmee zelf ook het N6 zouden produceren. Voor mijn YouTube-kanaal heb ik hem geïnterviewd, bekijk het interview onderin het artikel.

2. Kiembaanmodificatie

Kiembaanmodificatie staat voor het wijzigen van genetisch materiaal in de embryonale staat, de zaad en/of eicel. Het essentiële verschil ten opzichte van somatische modificatie, is dat wijzigingen in het DNA worden doorgegeven aan de volgende generatie. De consequenties van dergelijke aanpassingen blijven daarom niet beperkt tot een individu, maar strekken zich ook uit tot het nageslacht.

Dit soort behandelingen wordt gedaan in combinatie met in-vitro fertilisatie (IVF). Dat betekent dat wetenschappers het embryo in het laboratorium wijzigen en vervolgens inbrengen in de baarmoeder. In 2017 werd een dergelijke behandeling gedaan in Engeland, wat leidde tot krantenkoppen dat een kind van drie ouders was geboren [link onderin].

Embryo DNA vervangen

Tijdens de behandeling was namelijk het mitochondriaal DNA van de moeder in de embryo vervangen door het DNA van een andere vrouw. De mitochondriën in de cel zorgen voor de energievoorziening, hebben hun eigen DNA en worden exclusief door de moeder doorgeven. In het geval van de behandeling in Engeland had de moeder een erfelijke mutatie in haar mitochondriaal DNA. Door dit te vervangen in het laboratorium is haar kind, en vervolgens al het nageslacht daarvan, verlost van deze aandoening.

Lulu en Nana controverse

De behandeling in Engeland die ik beschreef in de vorige alinea was zorgvuldig besproken, bediscussieerd in de politiek en vastgelegd in wet- en regelgeving. Dit gold niet voor de bekendste gebeurtenis (tot nu toe) van kiembaanmodificatie. Die twijfelachtige eer is weggelegd voor de Chinese wetenschapper Jiankui He [link onderin].

In het najaar van 2018 maakte hij bekend dat hij twee baby’s te wereld had geholpen met de namen Lulu en Nana, die als embryo genetisch waren aangepast. Het doel van de behandeling was om het CCR5-gen aan te passen, waardoor de kinderen resistent tegen HIV zouden zijn. De vader van beide kinderen was namelijk zelf drager van het virus.

Later doken verhalen op dat het gen ook van invloed is op de ontwikkeling van het cognitief vermogen [link onderin]. Mocht dat kloppen, dan wordt de morele, ethische en politieke discussie over genetische aanpassing om mensen te verbeteren heel snel heel relevant. Daarover later meer.

Designer baby

Met professor Sjoerd Repping, hoogleraar humane voortplantingsgeneeskunde bij het Academisch Medisch Centrum Amsterdam, sprak ik eind 2018 over ontwikkelingen in voortplantingstechnologie, waaronder de eerder genoemde genetische aanpassingen aan embryo’s. Bekijk het interview of luister naar de podcast onderin het artikel.

In het interview noemde hij de omwenteling die we al reeds hebben gemaakt rondom in-vitrofertilisatie (IVF). Dit is een vruchtbaarheidsbehandeling waarbij de bevruchting buiten het lichaam tot stand komt. Een andere term hiervoor is reageerbuisbevruchting.

De eerste behandeling met deze techniek in Nederland vond in 1980 plaats en ondertussen zit er gemiddeld in elke klas één kind dat op deze wijze ter wereld is gekomen. In de jaren tachtig was er veel ophef over deze methode. Het krijgen van een baby was immers voorbehouden aan God. Inmiddels is er amper nog discussie over IVF; zal hetzelfde gelden voor het genetisch aanpassen van embryo’s in de toekomst?

Supermensen programmeren

Wereldwijd buitelden politici en bio-ethici over elkaar heen om de actie van He te veroordelen. Zo waren de aanpassingen slordig gedaan, had hij geen toestemming van de overheid of zijn onderzoeksinstelling en kun je de erfelijkheid van het HIV-virus op een veel eenvoudigere manier stoppen [link onderin].

Een andere reden van de ophef kan komen door een primaire menselijke reactie, namelijk jaloezie. Tijdens een bijeenkomst van de Veerstichting in Delft, waar ik zelf ook een lezing gaf, bracht professor Robert Zwijnenberg van de Universiteit van Leiden dit naar voren. Hij noemde dat Harvard University (Boston, Verenigde Staten) zelf bezig is met het aanpassen van zaadcellen om daarmee de kans op Alzheimer te voorkomen [link onderin]. De reacties op het nieuws van He zijn wellicht vermengd met een vleugje afgunst. Niet voor niets lijkt er nu een wapenwedloop gaande tussen China en de Verenigde Staten als het gaat om genetica en genetische bewerking. Ook daarover later meer.

Aan de andere kant is één van de meest toonaangevende experts op dit gebied, George Church, veel genuanceerder [link onderin]. Hij pleitte eerder in een interview om 10 relatief eenvoudige genetische wijzigingen toe te staan, zoals voor sterkere botten (LRP5 G171V/+), een hogere pijngrens (SCN9A), minder kans op Alzheimer (APP A673T/+) of diabetes (SLC30A8).

3. Epigenetisch programmeren

Volgens professor Michael Bess, tevens auteur van het boek Make Way for the Superhumans, is het niet waarschijnlijk dat kiembaanmodificatie veel toegepast gaat worden [link onderin]. De reden hiervoor is dat het allerlei morele kwesties met zich meebrengt ten aanzien van de autonomie van het ongeboren kind. Om die reden verwacht hij meer van zogenaamd epigenetisch programmeren.

DNA wijzigen van het embryo brengt allerlei morele kwesties met zich mee ten aanzien van de autonomie van het ongeboren kind.

Professor Michael Bess

Epigenetica kun je vergelijken met een piano. Michael Bess: ‘Het DNA kun je vergelijken met de piano. Maar de pianist bespeelt de piano. Je krijgt een andere melodie en ritme, afhankelijk van welke toetsen de pianist aanslaat. Dat is eigenlijk epigenetica.’ Epigenetica is een laag die bovenop het DNA ligt en de expressie van het DNA beïnvloedt. Eerder schreef ik een uitgebreid artikel over epigenetica.

De verwachting is dat wetenschappers steeds meer weten over de werking van epigenetica en daarna ook het beïnvloeden hiervan. Dit wordt ook wel epigenetisch programmeren genoemd. Een scenario kan zijn dat je (epi)genetische aanpassingen mag doen bij een bepaalde leeftijd, bijvoorbeeld als je wettelijk volwassen bent. In de eerder genoemde podcast met Désirée Goubert heb ik het uitgebreid over epigenetica en mogelijke toepassingen [interview onderin].

4. Darmflora

In het boek Evolving Ourselves schrijven Enriquez en Gullans over het ‘Omen’ model. Dit omvat het genoom (DNA), het epigenoom (epigenetica), het microbioom en het viroom [link onderin]. De microbiota (in het Engels: microbiome) staat voor de samenstelling van de darmflora.

Je darmflora bestaat uit bacteriën (zo’n 700 tot 1.000 stammen), gisten, virussen en parasieten. De darmflora van ieder persoon is uniek, net zo uniek als een vingerafdruk. De darmen zijn niet de enige plek waar deze micro-organismen leven. Ze zitten op al onze lichaamsoppervlakten en vormen overal een eigen ecosysteem. Het is vergelijkbaar met een jungle, een enorm bosgebied met planten, planteneters en vleeseters.

Het is een drukbevolkte jungle. Er zijn 10 keer meer bacteriën dan cellen in je lichaam. Je darmflora weegt gemiddeld zo’n 2,5 tot 3 kilo en bevat 360 keer meer DNA dan de rest van je lichaam. Dit heeft ertoe geleid dat sommige wetenschappers zeggen dat we als mens dragers zijn van bacteriën. Maar wat is de invloed van deze bacteriën en hoe werken ze?

Werking darmflora

De darmflora breekt moleculen uit onze voeding af en maakt weer biologisch interessante moleculen aan waar ons lichaam wat aan heeft. Zoals korte-keten vetzuren, die als signaalstof voor de stofwisseling dienen. De bacteriën maken ook vitamines (K, B12 en foliumzuur) en aminozuren aan.

De darmflora speelt daarnaast een belangrijke rol in je immuunsysteem. Daarbij komt de laatste jaren steeds meer kennis beschikbaar, waaruit blijkt dat de functie van de darmflora veel groter is dan we aanvankelijk dachten. Zo publiceerde KU Leuven begin 2019 een onderzoek waarin ze aantonen dat twee soorten darmbacteriën, namelijk Dialister en Coprococcus, minder vaak voorkomen bij mensen die melden dat ze depressief zijn [link onderin]. De onderzoekers houden nog wel een slag om de arm: het kan ook zijn mensen met een depressie anders eten en daardoor een andere darmflora hebben.

Zelf heb ik mijn darmbacteriën laten onderzoeken en een expert hierover geïnterviewd, namelijk Tom van den Bogert van MyMicroZoo. Zowel het artikel over mijn eigen darmflora als het interview staan onderin dit artikel.

Darmflora transplantatie

De invloed van de darmflora op de gezondheid is groot (met name bij chronische aandoeningen, van obesitas tot reuma en depressie), al verschilt de mening onder experts over de mate van invloed en of er sprake is van causaliteit. Toch worden patiënten succesvol behandeld met transplantaties van darmflora, oftewel poeptransplantaties. Volgens een artikel in de Volkskrant werd dit eeuwen geleden al in China toegepast, sinds de jaren 50 van de vorige eeuw in Westerse landen en sinds enkele jaren ook binnen een medische en wetenschappelijke setting [link onderin].

De werking is eenvoudig: de patiënt krijgt een deel van de darmflora van een gezonde donor. De donor kan hierbij ook de patiënt zelf zijn, bijvoorbeeld wanneer de darmflora wordt opgeslagen voordat de patiënt aan een zware antibioticakuur begint. In Nederland wordt deze techniek nu nog ingezet voor hele specifieke medische situaties, waardoor patiënten moeten uitwijken naar het alternatieve circuit. In het artikel in de Volkskrant gaat de patiënte naar de Taymouth kliniek in Engeland.

Doe-het-zelf transplantatie

Nog een stap verder ging Josiah Zayner, die ik al eerder beschreef met de genbewerking die hij op zichzelf heeft toegepast. In 2016 bereidde hij zijn eigen interventie voor, zoals staat beschreven in een uitgebreid verslag op de website van The Verge [link onderin]. Hij verzamelde de uitwerpselen van een (gezonde) vriend en nam deze in, met als doel om de samenstelling van zijn darmbacteriën ten goede aan te passen.

Het blijft enigszins onduidelijk of en in welke mate het hem heeft geholpen, maar hij merkt wel andere effecten op. Zo geeft hij aan dat hij na de transplantatie veel meer zin heeft om snoep te eten, terwijl hij daarvoor nooit zo’n zoetekauw was.

Aangezien hij niet direct enorme verbeteringen rapporteert (en het mij toch wel vies lijkt), zou ik een dergelijke ingreep niet zo snel doen. Wel probeer ik mijn darmflora in een goede conditie te houden door goed te eten: voldoende vezels in groente en volkoren producten, gefermenteerde voeding zoals kefir en zuurkool, en incidenteel speciale supplementen in de vorm van pro- en prebiotica.

5. Viroom

Het menselijk viroom bestaat uit alle virussen in en op het lichaam. Ten opzichte van de microbiota is het viroom weer een orde groter. De schatting is dat het viroom bestaat uit 380 biljoen virussen [link onderin]. Het overgrote deel van het viroom zijn bacteriofagen. Een bacteriofaag (of kortweg ‘faag’) is een klein virus dat alleen een specifieke bacterie infecteert.

Virussen worden niet gerekend tot levende organismen, in tegenstelling tot bacteriën. Dit komt omdat een virus eigenlijk een stuk rondzwevend DNA is. Het enige doel van het virus is om zichzelf te injecteren bij een bacterie, om zich vervolgens te kopiëren en verder te verspreiden. Door dit mechanisme worden virussen vaak in de moleculaire biologie gebruikt om een vreemd DNA in bacteriën te brengen.

Bacteriofagen

Een andere toepassing die momenteel wordt onderzocht, is de inzet van bacteriofagen als alternatief voor antibiotica bij bacteriële infecties. De specifieke bacteriofagen infecteren en vernietigen de bacteriën. Het voordeel van deze methode is dat bacteriën niet resistent kunnen worden tegen bacteriofagen door mutatie, doordat de fagen zichzelf ook muteren. Dit is de zogenaamde evolutionaire wapenwedloop.

Momenteel is er nog weinig bekend over de werking van de talloze virussen in ons lichaam. Wel is het zo dat het geen zin heeft om alle virussen te vernietigen. Hoewel virussen een slechte naam hebben, denk aan Ebola en Dengue, spelen virussen in de symbiose met de bacteriën in en om het lichaam een vitale rol.

Nog minder dan bij de microbiota weten we over de werking van virussen in het lichaam, zeker in combinatie met bacteriën, het epigenoom, het genoom en de omgeving zoals voeding en leefstijl. Desalniettemin verwacht ik dat als gevolg van de toename van kennis over het viroom, we in de toekomst ook andere toepassingen gaan zien. Niet alleen in de gezondheidszorg, zoals als alternatief voor antibiotica, maar wellicht ook als methode om de conditie van de microbiota (en daarmee de gezondheid van het lichaam) op orde te houden.

4. Lichaamsdelen vervangen of ondersteunen

Een exoskelet of prothese is een hulpmiddel om de menselijke capaciteiten te herstellen of uit te breiden. Een prothese vervangt een lichaamsdeel zoals een hand of voet, waarbij een exoskelet het lichaam ondersteunt in het uitvoeren van een beweging of taak.

Het verschil met de categorie bio-elektronica is dat het hierbij vaak gaat om uitwendige operaties, al worden protheses en exoskeletten soms gekoppeld aan de hersenen of zenuweinden van het lichaam.

4a. Prothese

Protheses zijn er in talloze hoedanigheden. Drie voorbeelden zijn atleet Oscar Pistorius, muzikant Jason Barnes en Tilly Lockey.

De meest bekende voorbeelden zijn te zien in de Paralympische Spelen. Zo heeft de Zuid-Afrikaanse hardloper Oscar Pistorius twee protheses die zijn onderbenen en voeten vervangen. Hij werd ook wel de Blade Runner genoemd, al kan hij zijn sport nu niet beoefenen vanwege een gevangenisstraf [link onderin].

Opvallend genoeg protesteerden reguliere sporters tijdens zijn actieve loopbaan toen hij zelf voorstelde dat hij wilde meedoen aan de reguliere Olympische Spelen. De atleten noemden dit competitievervalsing vanwege het oneerlijke voordeel dat Pistorius zou hebben van zijn protheses.

Bionische muzikant

Naast de sport zijn er ook voorbeelden uit de muziekindustrie. Drummer Jason Barnes verloor zijn hand bij een ongeluk. De Georgia Institute of Technology hielp hem met een bionische hand waarmee hij weer muziek kan maken [link onderin]. Het bijzondere is dat hij nu de snelste drummer ter wereld is. Zijn bionische arm kan namelijk sneller bewegen dan menselijk mogelijk is.

Het derde voorbeeld is van Tilly Lockey. Als baby is zij door een hersenvliesontsteking haar beide onderarmen kwijtgeraakt. Haar bionische armen hebben druksensoren en nauwkeurige bewegingsmotoren. Daarmee is ze zelfs in staat om te schilderen en make-up bij zichzelf op te brengen [link onderin].

Toekomst van protheses

In de podcast Bionic Man vroeg gespreksleider Robin Rotman of ik een van mijn gezonde lichaamsdelen zou willen vervangen door een bionische variant. Ik antwoordde dat ik nog teveel was gehecht aan mijn huidige biologische ledematen en dat ik ervan afzie. Maar hoe is dat in de toekomst?

Misschien zijn er dan mensen die hun hand willen ruilen voor een kunstmatige variant.

Samantha Payne (Open Bionics)

Samantha Payne van Open Bionics is ervan overtuigd dat kunstmatige lichaamsdelen op den duur beter zullen zijn dan biologische [link onderin]. In een interview zegt ze hierover: ‘Het is best een opgave, want het menselijk lichaam is ongelooflijk complex. De kracht, vaardigheid en het gevoel van een hand zijn heel moeilijk na te bootsen. Maar we zullen dat bereiken. En dan? Misschien zijn er dan mensen die hun hand willen ruilen voor een kunstmatige variant.’

4b. Exoskeletten

Een exoskelet is bedoeld om het lichaam of specifieke ledematen te ondersteunen of te verbeteren. Meestal zijn de ledematen er nog, maar kan de patiënt deze niet zelf aansturen door een aandoening aan het zenuwstelsel. Een exoskelet wordt toegepast in de gezondheidszorg om functies te herstellen en in domeinen zoals het bedrijfsleven of het leger om functies te verbeteren.

Dwarslaesie

Wat betreft herstel kun je denken aan patiënten die door een verlamming hun ledematen niet meer kunnen bewegen. Een bekend voorbeeld in Nederland is Ruben de Sain [link onderin]. In 2005 kreeg hij een dwarsleasie door een motorongeluk. Met een crowdfundingcampagne heeft hij een exoskelet voor zichzelf gefinancierd. Ruben de Sain in een interview: ‘Ik voel me er veel fitter door. Ik ben minder ziek en heb ook veel minder last van mijn rug sinds ik het pak gebruik.’

In Nederland werkt de Technische Universiteit Delft aan de doorontwikkeling van het exoskelet. Marissa de Baar van Project March: ‘In de toekomst hopen we mensen met een dwarslaesie de volledige mobiliteit terug te kunnen geven. Het doel is dat mensen het pak ’s ochtends onder hun kleren aantrekken en gewoon een normaal leven kunnen leiden.’

Bedrijfsleven

Toepassingen van het exoskelet in het bedrijfsleven gaan over het verbeteren van menselijke functies. Zo werd begin 2019 bekend dat Amazon het zogenaamde Robotic Tech Vest uitrolt in magazijnen in de Verenigde Staten [link onderin]. Het is een elektronisch vest dat is uitgerust met sensoren, om ongelukken met vallende objecten of met robots in het magazijn te voorkomen.

Autofabrikant Ford gebruikt een ander type exoskelet om medewerkers te ondersteunen die werken in de assemblage van auto’s. Dit skelet is ontworpen door Ekso Bionics en levert de medewerkers maximaal 7,5 kilo extra tilkracht.

In Nederland gebruikt de marine een vest van het merk Laevo om de rugbelasting te verminderen. Het vest verspreidt de krachten die normaliter op de borst en rug komen naar de heupen en benen [link onderin].

De film Edge of Tomorrow gaat over soldaten met exoskeletten.

Leger

Als ik aan de toepassing van exoskeletten denk, dan komen er vooral beelden bij me op van films zoals Elysium en Edge of Tomorrow. In deze sciencefictionfilms dragen soldaten een exoskelet om harder te rennen, voor een langere tijd te bewegen of hoger te springen. Dat blijft geen toekomstmuziek.

DARPA is het innovatieonderdeel van het Amerikaanse leger. Zij werken samen met fabrikanten zoals Lockheed Martin aan exoskeletten om soldaten te ondersteunen in hun tilkracht [link onderin]. Zij richten zich met name op het ondersteunen van de beenspieren, deze worden namelijk veel vaker gebruikt ten opzichte van de spieren in het bovenlichaam.

Combinatie met BCI

Zelf ben ik vooral benieuwd naar de combinatie van bio-elektronica met protheses en exoskeletten. Binnen het N3 programma van DARPA, dat staat voor Next Generation Nonsurgical Neurotechnology, wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn van het aflezen van hersensignalen. Nu worden brain-computer interfaces gebruikt om patiënten te helpen om te bewegen of te communiceren. In een militaire setting kan het gebruikt worden om machines aan te sturen, op een doelwit te mikken en zelfs geweren af te vuren.

5. NBIC convergentie

Het acroniem NBIC convergentie staat voor een samensmelting van ontwikkelingen op het gebied van neuro-, bio-, info- en cogno- wetenschappen. Zelf kwam ik voor het eerst in aanraking met deze term na het lezen van een publicatie van het Rathenau Instituut [link onderin]. De gevolgen hiervan zijn lastig in te schatten, maar juist in de (re)combinatie van technologie schuilt de kracht.

De NBIC convergentie volgt in een lijn van eerdere ICT convergenties:

  1. Robotica: combinatie van mechanica en elektronica;
  2. ICT: combinatie van informatie- en communicatietechnologie;
  3. Internet of Things: combinatie van internet en fysieke werkelijkheid;
  4. NBIC: combinatie van informatie- en biotechnologie.

Het is vaak namelijk niet één technologie die zorgt voor een grote verandering, maar een combinatie van meerdere ontwikkelingen. In het deel over protheses en exoskeletten gaat dat bijvoorbeeld over elektronica samen met biotechnologie en neurotechnologie (de verbinding aan de hersenen en/of zenuwuiteinden).

Voorbeelden NBIC

Wat zijn voorbeelden die vallen binnen NBIC? In zijn boek noemt Michael Bess een aantal zogenaamde ‘wild cards’. Dit zijn technologische ontwikkelingen die op het eerste gezicht niet direct toepasbaar zijn op de mens of waarvan de toepassing nog wat verder in de toekomst ligt:

  • Nanotechnologie is technologie op de allerkleinste schaal, die van atomen en moleculen. In de visie van futurist Ray Kurzweil zijn we hiermee straks in staat om kleine robots door de bloedbaan te sturen naar een infectie of specifiek orgaan [link onderin]. Dit lijkt toekomstmuziek, maar onderzoekers in Zürich hebben begin 2019 aangetoond dat ze kleine elastische robots kunnen programmeren die hun vorm aanpassen aan de omgeving [link onderin].
  • Kunstmatige intelligentie is een drijvende kracht achter eerder beschreven ontwikkelingen. Neem genetica waar algoritmes datasets aan DNA analyseren op verbanden en relaties. Een toekomstscenario waar ik in het deel over bio-elektronica al aan refereerde, is dat de mens in de toekomst het brein koppelt aan kunstmatige intelligentie.
  • Synthetische biologie is het voorlopige hoogtepunt van de samensmelting van informatie- met biotechnologie. Je kunt hierbij denken aan het aanpassen, construeren en herontwerpen van levend materiaal zoals cellen, weefsels en organismen.

Van alle ontwikkelingen in de bovenstaande lijst schreef ik overigens een apart artikel [link onderin]. Een aardig voorbeeld in de fictie is het boek Nexus van Ramez Naam. In het boek werkt een synthetische drugs als nanotechnologie in op het brein, waarbij de hoofdrolspelers met elkaar kunnen communiceren.

De serie Westworld gaat over kunstmatige intelligentie en robots.

Bijzondere updates

De meeste beschreven methoden hebben betrekking op het verbeteren van functionaliteiten die we als mens nu al bezitten. Dat is niet zo vreemd, want het is immers ons uitgangspunt. Maar wellicht gebruikt de mens in de toekomst technologieën voor heel andere doeleinden.

Naast fictie zijn kunstenaars en ontwerpers in hun creativiteit de grenzen en mogelijkheden van de toekomstige mens aan het verkennen. Een paar voorbeelden:

  • Martin Sallières maakte een futuristisch ontwerp om de longinhoud van marathonlopers te verbeteren. Hij maakte een uitrusting met extra luchtzakken die in verbinding staan met de longen [link onderin]. In een interview zegt hij hierover: ‘Dit heb ik afgekeken van vogels.’
  • Lucy McRae maakte allerlei aanpassingen aan poppen van baby’s, zoals extra kwabben bij het hoofd om warmte af te geven. Tijdens de Brave New World conferentie in 2018 heb ik haar geïnterviewd voor mijn YouTube-kanaal [link onderin].
  • Liviu Babitz is CEO van Cyborgs Nest. Een van de projecten van dit bedrijf is een borstimplantaat met een kompas erin. Elke keer als dit kompas naar het noorden is gericht, geeft het implantaat een kleine trilling. Tijdens de Biohacker Summit 2017 heb ik Liviu hierover gesproken [link onderin].
  • Moon Ribas is cyborg kunstenaar. Ze heeft een sensor die via bluetooth en haar smartphone is verbonden met seismografen. Als er ergens ter wereld een aardbeving is, dan voelt ze dat [link onderin]. Net als Lucy en Liviu heb ik haar ook geïnterviewd, samen met haar compagnon Neil Harbisson (in het stuk over bio-elektronica heb ik over hem geschreven).

Hoe de mens van de toekomst eruit ziet, dat weet ik niet. Waarschijnlijk ontwikkelen wetenschappers, bedrijven, kunstenaars en ontwerpers weer nieuwe toepassingen met de kennis en inzichten die in die tijd beschikbaar zijn.

Science fiction

Zo zijn alle referenties aan fictie die ik zelf geef, eerder een afspiegeling van de tijd waarin het gemaakt is dan van de toekomst zelf. De reden is dat de auteurs en makers lijnen hebben doorgetrokken die ze toen zagen in de wetenschap en technologie. Waarschijnlijk ziet de echte mens van de toekomst er heel anders uit. Dat neemt overigens niet weg dat fictie een uitstekende manier is om na te denken over de mogelijkheden en impact van mensverbetering.

Op wat voor termijn worden de eerder genoemde methoden van mensverbetering mogelijk? Is het mogelijk om het uiterlijk en de capaciteiten van de mens van de toekomst te voorspellen?

Voorspelling toekomst mens

Nieuwe technologieën ontwikkelen zich veel sneller, radicaler en onvoorspelbaarder dan sociale, economische en culturele instituties. Neem het internet, dat zich ontwikkelde in een kleine 20 jaar tot een kracht met een enorme impact. Sociale, politieke of culturele veranderingen ontwikkelen zich veel langzamer, vaak over meerdere generaties.

Door de combinatie van genetica, nanotechnologie en informatietechnologie zal er een nieuw ras zal ontstaan

Ray Kurzweil (auteur en transhumanist)

Wat zegt dit onderscheid in tempo over de toekomst van de mens? Neem de eerder genoemde transhumanist Ray Kurzweil [link onderin]. Hij denkt dat er door de combinatie van genetica, nanotechnologie en informatietechnologie een nieuw ras zal ontstaan. Hiermee zijn mensen in staat om hun eigen lichamen en breinen te herontwerpen, samen met nieuwe vormen van kunstmatige intelligentie. Als gevolg hiervan ontstaat er een nieuw kunstmatig soort dat veel sterker, veelzijdiger en capabeler is dan haar biologische voorgangers.

Netwerk

Deze visie van Kurzweil is gespitst op de toekomst van de mens als individu. Professor Braden Allenby beschouwt het perspectief van onze soort vooral als collectief [link onderin].

In een interview zegt hij: ‘We zijn gewend om over onszelf te denken als Cartesiaanse individuen, afgezonderd van de natuur en van andere mensen. Maar als je kijkt naar onze cognitieve processen, dan zie je dat het daar al is veranderd. We hebben al veel van dat denkwerk uitbesteed aan technologie. Sommige mensen kunnen niet meer kaartlezen, omdat ze altijd een app gebruiken om de route te vinden. Dat is nog maar het begin.’

Volgens hem leidt dit uiteindelijk naar een wereld waar de mens niet meer het centrum is van alles. Een individu is daar een onderdeel van een veel groter systeem. Is dat de mens van de toekomst?

Allenby: ‘Het lichaam heeft dan nog steeds menselijke componenten, maar het lijkt op geen enkele wijze op wat wij nu mens noemen. Dat klinkt gek, maar dat gebeurt nu al. Zie hoe versmolten wij mensen zijn met onze telefoon. Daarmee zijn we al deels geïntegreerd in een groter netwerk buiten ons lichaam.’

Het theaterstuk Brave New World 2.0 van het Noord Nederlands Toneel vond ik op een mooie manier de morele keuzes en impact van mensverbetering laten zien. Om die reden gebruik ik een paar foto’s van het stuk in dit artikel. Deze en andere foto’s, zoals die bovenin, zijn gemaakt door Lex Vesseur en Jelmer Buitinga [link onderin].

Kanttekening

Michael Bess plaatst een aantal kanttekeningen bij de ideeën van Kurzweil, Allenby en andere transhumanisten. Zo heeft de geschiedenis aangetoond dat ontwikkelingen zich in horten en stoten bewegen, vaak niet lineair zijn. Zo was er enorm veel vooruitgang rondom nucleaire natuurkunde in 1940, maar daarna een stuk minder. Ontwikkelingen zijn bovendien onderling met elkaar verbonden (en daarmee versnellen of remmen ze elkaar af) en technologische vooruitgang wordt voor een groot deel gevormd door menselijke keuzes.

Menselijke keuzes

Het laatste begrip van menselijke keuzes vertaal ik breder. Dit gaat om institutionele, religieuze, politieke, juridische, commerciële, economische en individuele beslissingen.

Dit is ook wat professor Majid Tehranian stelt. Hij beargumenteert dat technologie altijd wordt ontwikkeld vanuit een institutionele behoefte en dat de impact altijd wordt bemiddeld door institutionele arrangementen en sociale krachten, waar ze onderdeel van zijn.

Kortom, technologische ontwikkeling vindt altijd plaats in een veel bredere context. Technologie en wetenschap omtrent het wijzigen en aanpassen van de mens vormt daarin geen uitzondering.

Casus: embryo bewerken

Neem bijvoorbeeld het wijzigen het DNA van embryo’s, een voorbeeld dat ik eerder in dit stuk heb beschreven. De discussie over het überhaupt wijzigen van de genen van embryo’s raakte eind 2018 in een stroomversnelling door het werk van de Chinese wetenschapper He. Rondom deze ontwikkeling spelen veel meer factoren een rol dan alleen een rationele wetenschappelijke discussie.

Zo gaan er geruchten dat de kritiek van andere wetenschappers ook te maken hebben met jaloezie en afgunst, zijn er bedrijven die hier markt in zien, hebben religieuze leiders de daad veroordeeld en speelt er rondom genetische modificatie een economische wapenwedloop tussen met name China en de Verenigde Staten.

Wat zijn argumenten voor en tegen mensverbetering met technologie?

Argumenten voor en tegen

Dit zijn de argumenten die veelal worden genoemd door voorstanders van het verbeteren van de mens:

  • Het is een logische volgende stap in het evolutionaire proces waarbij de mens steeds meer controle heeft gekregen over de natuur en het leven;
  • Er is geen vaststaand palet aan eigenschappen die ons mens maken. Sterker nog, onze meest onderscheidende eigenschappen zijn onze rusteloosheid, nieuwsgierigheid en zoektocht naar nieuwe vaardigheden en ervaringen.
  • Evolutie door natuurlijke selectie heeft ons als mens willekeurige voordelige en nadelige eigenschappen gegeven. We kunnen het evolutionaire proces beter naar onze eigen hand zetten, zodat we ons lichaam kunnen aanpassen aan de hand van onze waarden.
  • We moeten streven naar het minimaliseren van menselijk leed en het maximaliseren van menselijk welbevinden. Met technologie kunnen we dit bereiken en loskomen van onze beperkingen.
  • Het nastreven van ons onbeperkte potentieel (met behulp van wetenschap en technologie) is wat het menselijk leven betekenis geeft.

Dit zijn de argumenten die veelal worden genoemd door tegenstanders van mensaanpassing:

  • Het wijzigen van het menselijke lichaam staat gelijk aan spelen voor God (of voor secularisten: het verstoren van de natuurlijke balans).
  • We lopen het risico dat we de kern van wat ons mens maakt, vernietigen of belemmeren.
  • Met het aanpassen van de mens ontwrichten we onze eigen menselijke waardigheid.
  • De menselijke aard vindt zijn oorsprong in processen die we niet kunnen het verklaren. Het is overmoedig om te denken dat we alles op aarde kunnen beheersen.
  • Beperkingen maken ons juist mens. Onze sterfelijkheid, onze gebreken en ons beperkte begrip van onszelf en de wereld is juist de essentie van het menszijn.

Mijn idee

Hoe is dat voor jou? Schaar jij jezelf onder een van beide kampen? Voor mijzelf geldt dat ik me in bepaalde argumenten van zowel de voor- als tegenstanders kan vinden, waarbij ik meer naar de pro-mensverbetering neig.

Met wetenschap en technologie zetten we als mensheid immers al eeuwenlang de natuur naar onze hand. Denk bijvoorbeeld aan landbouw en veredeling of het helpen van zieke mensen met geneesmiddelen en operaties. Aan de andere kant kan ik me ook wel weer vinden in het betoog dat we als mens niet overmoedig moeten worden en dat beperkingen ons definiëren.

De kernvraag is daarom: wat voor mens wil je zelf zijn en wat voor mensheid willen we samen worden?

Later in dit artikel kom ik nog terug op deze vraag, zowel over hoe je die voor jezelf kan beantwoorden alsook hoe we die als samenleving kunnen adresseren.

Het theaterstuk Brave New World 2.0 van het Noord Nederlands Toneel.

Verlichting en Romantiek

De polarisatie tussen voor- en tegenstanders lijkt iets te zijn van deze tijd, maar zoals vaker leidt het terug tot een oudere discussie over het mensbeeld. Michael Bess refereert hierbij aan het Verlichtingsdenken uit de 18e eeuw en de conservatieve en romantische reacties die daarop volgden.

Voor veel Verlichtingsdenkers, zoals Voltaire, Locke en Kant, lag de kern van menselijkheid in concepten zoals vooruitgang, het streven naar perfectie en de ontwikkeling van sociale en morele evolutie. Uiteindelijk zou de menselijke rationaliteit zorgen voor betere mensen, een beter leven en een betere sociale orde.

Conservatieve denkers

Als tegenreactie hierop stelden conservatieve denkers als Edmund Burke een alternatief mensbeeld voor. Het centrale punt was hierin de beperkingen van de mens. In de visie van Burke bestaat de mens uit een complexe mengelmoes van positieve eigenschappen zoals generositeit en negatieve eigenschappen zoals hebzucht en wreedheid.

Mochten deze filosofen en hun tijdgenoten nu leven, dan zouden de Verlichtingsdenkers zich aangetrokken voelen tot de mogelijkheden van mensverbetering. De conservatieve intellectuelen van toen zouden zich eerder scharen bij de tegenstanders van nu.

Geschiedenis

Toch is het gebruiken van technologie eigen aan de mens. Professor Peter-Paul Verbeek gaf in de podcast Bionic Man, waar ik ook aan deelnam, aan dat techniek ons mens maakt. In tegenstelling tot andere diersoorten zijn we fysiologisch redelijk beperkt. Zo hebben we geen dikke vacht (maar wel kleren) of we hebben geen scherpe klauwen (maar wel messen en wapens). Bovenal hebben we bewustzijn en fantasie om techniek te bedenken, die ons leven beter en makkelijker maakt.

Bril

Later traden Peter-Paul en ik op bij een bijeenkomst van Talkshow De Idee in de Stadsschouwburg in Amsterdam [link onderin]. Daar vertelde hij over twee historische voorbeelden die illustratief zijn voor de veranderende moraliteit van techniek in het leven van de mens. Zo was slecht zicht vroeger een gegeven waar je niets aan kan doen. Peter-Paul zei het quasi-grappend: ‘God heeft je goed of slecht zicht gegeven en alleen Jezus is in staat om dat te verhelpen.’

Anesthesie

Een ander voorbeeld is anesthesie. Zo heeft wetenschapsfilosoof professor Gerard de Vries geschreven over de invoering van anesthesie, halverwege de negentiende eeuw [link onderin]. Dat ging volgens hem gepaard met ‘fatalistische schrikbeelden’ en ‘apocalyptische retoriek’. De reden was toen dat pijn onmiskenbaar onderdeel is van de gezondheidszorg. Als er wordt ingegrepen op het menselijk lichaam, dan moet je dat voelen. ‘Het is immoreel om anesthesie toe te passen.’

Als er wordt ingegrepen op het menselijk lichaam, dan moet je dat voelen. Het is immoreel om anesthesie toe te passen

Gerard de Vries (Universiteit van Amsterdam)

Tegenwoordig vinden we het als maatschappij onmenselijk om iemand niet te helpen met een bril of contactlenzen als diegene minder zicht heeft. Laat staan dat we het tegenwoordig immoreel beschouwen om iemand niet te helpen met anesthesie.

Deze voorbeelden laten zien dat techniek voor het aanpassen van de mens wordt beïnvloedt door de tijdsgeest. Wat wij nu als abnormaal en onacceptabel beschouwen, kan voor volgende generaties als normaal en acceptabel worden gezien.

Mocht de mens met de vooruitgang in wetenschap en technologie besluiten zichzelf te wijzigen en te verbeteren, wat is dan de mogelijke impact hiervan?

Impact toekomst mens

De impact van de hierboven genoemde ontwikkelingen heb ik onderverdeeld in een vijftal scenario’s.

  1. Biologisch verschil
  2. Rassen
  3. Waardering
  4. Eenvormigheid
  5. Langer leven

De scenario’s werk ik hieronder verder uit.

1. Biologisch verschil

Tot dusverre bleven verschillen tussen mensen beperkt tot inkomen of cultuur. Auteur Yuval Noah Harari waarschuwt in zijn boek Homo Deus dat in de nabije toekomst ‘economische verschillen kunnen leiden tot biologische verschillen’. Hiermee doelt hij op een scenario waarbij methoden voor mensverbetering alleen beschikbaar zijn voor de rijken.

Deze rijkeren kunnen daarmee bijvoorbeeld langer leven en hun cognitie verbeteren. Hierdoor krijgen ze betere banen die ze langer kunnen vervullen, waarmee ze meer geld verdienen en weer andere type upgrades kunnen bekostigen.

Economische verschillen kunnen straks leiden tot biologische verschillen

Yuval Noah Harari (auteur)

Aan de andere kant betwijfelt Michael Bess of deze vorm van biologische ongelijkheid daadwerkelijk realiteit wordt. In westerse democratieën staat egalitarisme en gelijkheid als waarde immers hoog aangeschreven. Dit komt zowel naar voren in het rechtssysteem, zoals het gelijkheidsbeginsel in de Nederlandse Grondwet, alsook in onze cultuur. Denk aan de belofte van de ‘Amerikaanse droom’ waarbij iedereen gelijke kansen zou moeten hebben en zich met hard werken kan opwerken in de maatschappij.

2. Rassen

Het vorige deel ging over verticale segregatie, het verschil tussen gemodificeerde en niet-gemodificeerde mensen. Een ander, mogelijk bijkomend scenario, is dat er ook horizontale segregatie optreedt. Hiermee bedoel ik dat groepen mensen zich op verschillende manieren gaan aanpassen.

Waarschijnlijk treedt dit het eerste op bij bepaalde beroepen. Voor het uitoefenen van een beroep is het dan nodig dat je als werknemer bepaalde aanpassingen neemt. Dit zijn een paar speculatieve groepen die zich wellicht zullen gaan aanpassen met techniek:

  • Militairen met protheses voor meer meer spierkracht en loopvermogen;
  • Medisch specialisten waarbij de zenuwbanen zijn aangepast voor een fijnere motoriek;
  • Astronauten die genetisch zijn gewijzigd, zodat hun lichamen beter tegen radioactieve straling kunnen;
  • Beurshandelaren die via een hersenimplantaat verbonden zijn met financiële informatiestromen en met elkaar.

De voorbeelden lijken wellicht eigenaardig, maar met een beetje fantasie kun je er wel in mee komen. Maar naast beroepen kan deze scheiding ook optreden langs culturele of nationale scheidslijnen. De eerste tekenen daarvan zien we nu al in kleding en andere uitingsvormen. Maar zelfs waar het gaat om mensaanpassing zien we nu al de eerste schetsen ontstaan:

  • In sommige sportgemeenschappen, zoals bodybuilding, is doping in de vorm van anabole steroïden gemeengoed geworden;
  • In de Joodse cultuur worden jongens op de achtste dag na de geboorte besneden;
  • In Zuid-Korea is het onder jonge vrouwen populair om plastische chirurgie te ondergaan.

Deze voorbeelden demonstreren dat wijzigingen in bepaalde groepen kunnen worden gedreven door religie, schoonheidsidealen of een onderlinge wedloop. Een nadeel van horizontale segregatie is dat het kan leiden tot een nieuwe vorm van discriminatie. Waar nu discriminatie plaatsvindt op geslacht, huidskleur of geaardheid, is het in de toekomst van de mens mogelijk dat groepen op nog meer uiterlijke kenmerken zijn te onderscheiden.

3. Waardering

Wat is de impact van de technieken op de waardering die we hebben voor anderen? Nu realiseren wij ons dat sommige eigenschappen van een persoon het resultaat zijn van inspanning en training. Natuurlijk, een genie zoals Einstein had geluk, maar hij heeft ook ontzettend veel tijd gestoken in zijn opleiding en zijn onderzoek. Idem voor de muzikaliteit van Bach en Beyoncé.

Met fysieke kenmerken of prestaties verandert de focus al een beetje. Vinden we het acceptabel dat Arnold Schwarzenegger naast veel tijd aan de gewichten, zijn spiergroei heeft bevorderd met anabole steroïden? Of dat Lance Armstrong zeven keer de Tour de France heeft gewonnen voordat bekend werd dat hij hiervoor ook doping heeft gebruikt?

In de toekomst kunnen cognitieve, fysieke, emotionele eigenschappen en kenmerken van een persoon wellicht het resultaat zijn van een modificatie die is gekocht. Voelen we dan nog dezelfde eerbied voor die persoon of de prestatie?

4. Eenvormigheid

Waarschijnlijk zijn methoden voor mensverbetering niet anders dan reguliere producten en diensten. Zo kan de overheid bepaalde restricties opleggen en zullen we in onze keuze ook beïnvloed worden door anderen.

Om te beginnen met de overheid. Gaat de staat de methoden opleggen en verplichten voor iedereen, zoals in het boek Brave New World? In de wereld van dit boek worden mensen via kunstmatige technieken geboren, krijgen ze tijdens hun jonge jaren audiovisuele indoctrinatie en gebruiken ze de drug Soma om zich altijd gelukkig te voelen [link onderin].

Rol overheid

Volgens Michael Bess is het waarschijnlijk dat mensen hun individuele keuze maken om zichzelf te verbeteren. Ik vroeg hem hiernaar tijdens het podcastinterview. Zijn antwoord: ‘In Noord-Korea is het mogelijk dat de overheid dit oplegt, maar dit geldt niet voor de meeste democratische landen.’ Niet dat de rol van de overheid klein is. ‘Het gaat wel om welke behandelingen en aanpassingen door de overheid worden vergoed. Daarmee beïnvloedt de overheid wel wat voor type verbeteringen mogelijk zijn in een land.’

In Noord-Korea is het mogelijk dat de overheid dit oplegt, maar dit geldt niet voor de meeste democratische landen.

Professor Michael Bess

Een interessant gedachte-experiment is het verbeteren van de moraliteit van de inwoners. In 2012 publiceerden Singer en Sagan een spraakmakend artikel in The New York Times [link onderin]. Daarin stelden ze een situatie voor waarbij iedereen in de samenleving zich via het slikken van een pil moreler en vriendelijker gedraagt. Krijgen we dan een fijnere wereld met minder geweld, criminaliteit, terrorisme en strijd?

Afgezien van de vraag wie bepaalt of en hoe jij jezelf mag verbeteren, zullen er nog steeds regels en afspraken worden gemaakt. Een eenvoudige regel lijkt mij dat je aanpassingen geen negatieve invloed mogen hebben op anderen, zoals bio-elektronica waarmee je de elektronica van anderen zou kunnen verstoren.

Hieraan gerelateerd is dat wij als mens makkelijk beïnvloed worden door marketing en de mening van anderen. Dit kan leiden tot rages en manies, die je nu ook ziet in muziek, mode en andere populaire mediafenomenen. Wat betekent dat voor mensverbetering? In zijn boek maakt Bess een paar karakteristieken zoals ‘de muzikale jaren zeventig’ of de ‘Californië surfer stijl’. Gaan we op dezelfde manier naar methoden voor mensverbetering kijken als naar merken smartphones?

5. Langer leven

De toekomst van de mens houdt waarschijnlijk in dat we gemiddeld gezien veel langer gaan leven dan eerdere generaties. Eerder heb ik daar andere artikelen over geschreven en experts zoals Aubrey de Grey en Kris Verburgh over geïnterviewd [link onderin].

Er zijn verschillende visies op de snelheid van biomedische technologie voor levensverlenging. Zo zegt Aubrey de Grey in het videointerview dat ik met hem hield, dat hij verwacht dat de eerste mens die duizend jaar wordt nu al is geboren. Wellicht is dat ietwat overdreven, maar voor het doel van dit artikel stel ik dat het hoogstwaarschijnlijk is dat de gemiddelde leeftijd in de komende decennia verdubbelt naar ongeveer 160 jaar.

Hiermee bedoel ik dat we een actief leven leiden tot ongeveer 145 à 150 jaar, waarna de gezondheid zich betrekkelijk snel verslechtert tot het overlijden. Onderzoekers noemen dit ‘gecomprimeerde morbiditeit’. Het is dus niet zo dat de staat waarin je nu verkeert als je 70 bent, aanhoudt tot je 150 bent.

Planetaire grenzen

Als ik lezingen geef over dit thema, dan reageren veel mensen in het publiek — terecht — dat de planeet de toename in het aantal mensen niet aankan, getuige de klimaatcrisis. In feite draait die vraag om twee variabelen, namelijk het vruchtbaarheidscijfer en het draagvermogen van de planeet.

Het vruchtbaarheidscijfer is momenteel 2,55 kinderen per vrouw en daalt naar verwachting tot 2,02 per vrouw in het jaar 2050 [link onderin]. In dat geval is levensverlenging minder fataal dan het in eerste instantie lijkt, waarbij we het huidige tempo van bevolkingsgroei extrapoleren.

Als de gehele groeiende wereldbevolking dezelfde ecologische voetafdruk heeft als wij, inwoners van westerse landen, dan heeft dat inderdaad een fatale invloed op het klimaat en de aarde. Het draagvermogen van de planeet is daarom eerder een politieke en ethische vraag. Zijn we bereid om onze ecologische voetafdruk te verminderen, eventueel met behulp van nieuwe technologie?

Gevolgen van langer leven

Langer leven zal gevolgen hebben buiten de fysiologie van het lichaam zelf. Een paar schetsen van wat er kan gebeuren in de maatschappij:

  • Instituties zoals het huwelijk en de familie veranderen. Een familie bestaat dan mogelijk uit 6 tot 8 generaties, in plaats van de huidige 3 tot 4. Wellicht zijn vrouwen in staat om veel ouder nog kinderen te baren en kiezen mensen voor meerdere relaties gedurende hun leven.

De eerste tekenen hiervan zijn in onze huidige tijd al zichtbaar, zoals de stijging van het aantal scheidingen (met name op hogere leeftijd) en nieuwe relatievormen zoals de ‘open relatie’ of ‘polyamorie’ (waarbij je meerdere liefdesrelaties hebt).

  • Carrière. Waar de pensioenleeftijd in Nederland nu al onder druk staat, geldt dat zeker als de gemiddelde leeftijd waarop mensen overlijden drastisch omhoog gaat. Waarschijnlijk hebben we dan meerdere loopbanen, zoals in het onderstaande voorbeeld staat beschreven. Dit vraagt wel wat van je mentale flexibiliteit en weerbaarheid om later in je leven te laten herscholen. Misschien wordt dat wel de belangrijkste vaardigheid: wil en kan je weer opnieuw beginnen met leren?

Bijvoorbeeld: na de lagere en middelbare school, gevolgd door een studie Rechten, ga je aan de slag als advocaat. Op je vijftigste neem je een jaar vrij en ga je een studie Geneeskunde doen. Op je 90e sluit je dit af met een groot feest en na 10 jaar reizen over de wereld begin je met je opleiding Journalistiek. Als je 140 bent besluit je dat het wel genoeg is en geniet je van je tijd met je klein-klein-klein-kleinkinderen. Omdat je al in je eerste loopbaan bent begonnen met sparen, heb je door het cumulatieve effect van rente op rente meer dan genoeg vermogen opgebouwd.

  • Macht. Wat als je een onderneming start of als je wordt aangesteld als directeur bij een organisatie? Met een veel langere levensloop zal het waarschijnlijk in de wet of statuten worden geregeld dat hier maximale termijnen aan verbonden zijn.

In de hedendaagse wereldpolitiek zijn daar al voorbeelden van, zoals de maximale twee termijnen van de president van de Verenigde Staten. Aan de andere kant hebben de leiders van Rusland en China juist een wet laten aannemen waardoor een maximale termijn voor hen niet meer opgaat.

  • Vernieuwing. De Duitse natuurkundige Max Planck heeft de beroemde uitspraak gedaan: ‘De wetenschap gaat bij elke dood weer vooruit.’ Hiermee bedoelde hij dat je als wetenschapper na verloop van tijd in je eigen standpunten en paradigma’s blijft zitten. Stagneert innovatie en wetenschappelijke vooruitgang als de mensheid gemiddeld veel langer gaat leven?
  • Betekenisgeving. Filosofe Simone de Beauvoir schreef het boek All Men Are Mortal dat later ook is verfilmd [link onderin]. Het verhaal gaat over de onsterfelijke Raimon Fosca. Zijn tragedie is dat hij al zijn geliefden overleeft. Hij realiseert zich dat de tijdelijkheid van het leven juist betekenis geeft aan de liefde.

Hoe gaat de mensheid om met de grote hoeveelheid tijd die we erbij krijgen? Gaan we ons meer vervelen? Of vinden we juist vervulling omdat we meer tijd hebben voor hobby’s zoals sport, cultuur en reizen?

  • Dood. Met een langere levensduur zal de dood zelf ook een andere lading krijgen. In een zekere zin zien we daar in onze huidige tijd al de eerste tekenen van. Zo was euthanasie vroeger ondenkbaar, maar komt daar mede door het stijgen van de gemiddelde leeftijd steeds meer maatschappelijke acceptatie voor [link onderin]. Staat in de toekomst wellicht dan ook het recht om te leven en het recht om te sterven in de wet opgenomen?

Net zoals eerdere schetsen over de consequenties van mensverbetering, geldt ook hierbij dat deze voorspellingen ontstaan vanuit ons huidige wereldbeeld. Dat de mens in de toekomst veel ouder gaat worden, kan nog heel anders uitpakken dan we nu kunnen voorzien.

Hebben we een keuze?

Wellicht vraag jij je nu af of we de vooruitgang in de biomedische technologie wel zouden moeten willen. Volgens mij is die vraag terecht, maar irrelevant. Deze stelling neem ik aan de hand van twee argumenten:

Ten eerste, stel je voor dat 99,9% van de mensheid mensverbetering wil tegenhouden: dan hebben we nog steeds strikte regulering nodig om te zorgen dat die 0,1% zich aan de afspraken houdt.

Een voorbeeld hiervan is de handel in menselijke lichaamsdelen. Harari schrijft in 21 Lessen voor de 21e eeuw dat de technologie voor het commercialiseren van organen al tientallen jaren beschikbaar is, maar dat regulering dit in een behoorlijke mate beperkt. De vraag is uiteraard of deze belofte opgaat voor technologie voor mensaanpassing.

Ten tweede betekent het stoppen van wetenschap en technologie dat we geen of minder vooruitgang boeken op domeinen zoals informatietechnologie, biotechnologie en kunstmatige intelligentie. Zowel vanuit wetenschappelijk, politiek en economisch perspectief is dit onwenselijk. Daarbij lijkt het niet haalbaar om hier wereldwijd afspraken over te maken. Wetenschappers en bedrijven zullen zich vestigen in het land waarbij ze wel verder kunnen met hun onderzoek en ontwikkeling.

De keuze die dan overblijft is om de effecten van de menselijke vooruitgang, in technisch opzicht dan, te verkennen en af te zetten tegen huidige maatschappelijke, economische, juridische, politieke en ecologische waarden. Het is dan ook aan ons, aan wetenschappers, aan de politiek en aan het bedrijfsleven om de technieken ook in te zetten voor mentale, morele, emotionele en spirituele vooruitgang. In deel 6 over ethiek formuleer ik daarvoor een paar richtingen en suggesties.

Welke grenzen zijn er nu aan technieken en methoden voor het wijzigen van de mens?

Grenzen en wetten

Welke wetsbepalingen zijn er nu van toepassing op het verbeteren van het menselijk lichaam? De eerste die bij mij opkomt is artikel 11 van de Nederlandse Grondwet [link onderin]. Dit artikel staat voor de onaantastbaarheid van het lichaam en dat je als individu zelf mag bepalen wat er met je lichaam gebeurt. Vanuit dit perspectief is het voor jou als individu toegestaan om wijzigingen aan het lichaam aan te brengen zoals een piercing of tatoeage.

Aan de andere kant bekrachtigt artikel 1 van de Nederlandse Grondwet het gelijkheidsbeginsel [link onderin]. De handhaving van dit wetsartikel zou betekenen dat het individuen zichzelf niet mogen verbeteren ten koste van anderen.

Naast deze twee artikelen in de Grondwet hebben de Nederlandse en Europese overheden ook wetten geformuleerd die bijvoorbeeld betrekking hebben op de veiligheid van producten en de veiligheid van procedures in de zorg, zoals de Warenwet Algemene Productveiligheid [link onderin].

Wetten rondom genetica

Aangezien genetische modificatie in het oog springt als methode zoom ik nog iets verder in op wetgeving omtrent dit thema. Dat doe ik in een korte opsomming, om de complexiteit van zulke wetten duidelijk te maken:

  • Volgens de Oviedo Convention uit 1997 is het aanpassen van een embryo verboden;
  • Dezelfde strekking staat in de Nederlandse embryowet uit 2002;
  • Tijdens de cursus Genetische Modificatie van de Vrije Universiteit legde professor Martina Cornel uit dat de bescherming van de zogenaamde ‘genetische identiteit’ eind 2019 wordt bekrachtigd in de Europese Clintrials verordening. Strikt genomen betekent het dat een individu zichzelf niet genetisch mag wijzigen;
  • Naast wetten en regels is voor bepaalde genetische methoden, zoals PGD, afgesproken dat het voor een beperkt aantal genetische ziekten geldt [link onderin]. Dit zijn bijvoorbeeld de ziekte van Huntington of Duchenne. Het beoordelen van welke aandoeningen hiervoor in aanmerking komen, ligt bij een commissie.

De uitwerking van alle regels, verordeningen en wetgeving zal later blijken in processen en rechterlijke uitspraken. Toch denk ik dat het goed is om alvast na te denken over toekomstige wet- en regelgeving, om niet te ver uit de pas te lopen met de wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen.

Wetten in de toekomst

Al ben ik geen jurist of politicus, toch zal ik proberen een paar schetsen te geven van toekomstige wetten. Als belangrijkste juridische uitgangspunt zou ik willen pleiten voor het principe ‘verantwoordelijkheid’ van de Duitse filosoof Hans Jonas [link onderin]. Dit principe kent verschillende definities, maar dit is de kern: als de vermoedelijke risico’s catastrofaal zijn, dan kun je beter aan de voorzichtige kant blijven, ook al heb je nog niet alle informatie.

Naast dit principe zijn dit nog een paar andere ideeën voor toekomstige wetten:

  • Recht op mentale privacy. In artikel 10 van de Nederlandse Grondwet is het recht op privacy geformuleerd. Momenteel heeft deze wet vooral betrekking de ‘persoonlijke levenssfeer’ en persoonsgegevens [link onderin]. Mocht technologie ons ooit in staat stellen om onze hersenen te koppelen aan elkaar, aan het internet of aan diensten van (commerciële) partijen, dan zal dit wetsartikel uitgebreid moeten worden. Het lijkt me immers onwenselijk dat anderen toegang hebben tot je dromen, gedachten en gevoelens.
  • Verbod op discriminatie. Binnen het eerder genoemde artikel 1 van de Grondwet staat dat iedereen gelijk wordt behandeld. Dit is momenteel vooral relevant voor kenmerken zoals geslacht, leeftijd, religie, seksuele geaardheid en ras. In de toekomst moet de reikwijdte wellicht worden uitgebreid naar cognitieve of fysieke verbeteringen met behulp van technologie. Staan we in de toekomst bijvoorbeeld toe dat bedrijven alleen sollicitanten met een bepaald type hersenimplantaat aannemen?
  • De solidariteit in onze samenleving. In artikel 2 van de Nederlandse Grondwet staat opgenomen dat solidariteit een van van onze belangrijke waarden is. Maar in welke mate willen de maatschappij en de overheid individuen hierin tegemoet komen? Het huidige zorgsysteem in Nederland is gebaseerd op solidariteit. We betalen mee aan de behandeling van anderen met het idee dat zij vaak niets kunnen doen aan hun aandoening. Gaat dat veranderen met de vooruitgang van technologie voor mensverbetering? Net als rokers nu een hogere zorgpremie betalen, geldt dat wellicht in de toekomst voor mensen die ervoor kiezen om zichzelf niet periodiek te onderhouden of te verbeteren.

Bevorderen van maakbaarheid

De hierboven genoemde voorbeelden gaan om het beschermen van individuen tegen machtsmisbruik. Maar wetgeving kan ook gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het aanpassen van de mens. Zo stelt Bert-Jan Koops in het boek De Maakbare Mens — met enige overdrijving — dat je uit de grondrechten misschien wel het recht op maakbaarheid kan afleiden.

Neem de plicht van de overheid om wetenschappelijk onderzoek naar het vertragen of stoppen van veroudering te stimuleren (bevordering van de volksgezondheid), of de genen voor altruïstisch gedrag of gevoeligheid voor kunst te onderzoeken (maatschappelijke en culturele ontplooiing).

Naast (wettelijke) grenzen, denk ik dat we meer vanuit een ethisch of filosofisch perspectief naar mensverbetering kunnen kijken. Wat betekent het om mens te zijn?

Mensverbetering en identiteit

Des te meer mogelijkheden we hebben om onszelf of ons nageslacht te wijzigen, des te belangrijker wordt ethiek. Ethiek wordt gedefinieerd als de wetenschap die nagaat of bepaalde handelingen als goed of fout zijn te kwalificeren. Eerder schreef ik een uitgebreid artikel over technologie ethiek [link onderin].

Een uitgangspunt hierin is de identiteit van ons als mens. Kunnen we dat als kader gebruiken om de verschillende methoden en technieken tegen af te zetten? Hoewel het op het eerste oog een aantrekkelijke gedachte lijkt, is ‘identiteit’ als concept lastig te definiëren.

Wat maakt ons mens?

Maar toch begin ik daarmee. Hierin ben ik mede geïnspireerd door de opleiding van de VU over genetische modificatie [link onderin]. Matthias Smalbrugge is hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de VU. In zijn lezing gaf hij aan dat het lastig is om te bepalen wat ons mens maakt.

Vroeger waren filosofen en denkers op zoek naar het wezen of de kern van het menszijn. De moderne theologie heeft dit concept verworpen en vraagt nu juist naar eigenschappen, gedragingen, verhalen en verbanden.

Dit sluit aan bij de ideeën van professor Peter-Paul Verbeek. Hij was naast mijzelf één van de sprekers op Talkshow De Idee in de Stadsschouwburg in Amsterdam [link onderin]. ‘De mens is in staat om zichzelf te ontwerpen, om zich daarvan bewust te zijn en verantwoordelijkheid te nemen.’

De mens is in staat om zichzelf te ontwerpen, om zich daarvan bewust te zijn en verantwoordelijkheid te nemen

Professor Peter-Paul Verbeek

Identiteit is recht en twijfel

Smalbrugge haalt daarna ook het concept identiteit aan. Volgens hem is dat niet alleen een voorrecht, maar ook een veld van twijfel en strijd. Daarnaast is identiteit ten opzichte van vroeger meer veranderbaar (denk bijvoorbeeld aan geslacht) en kan het worden voorgewend (op social media).

Identiteit staat medische zorg niet in de weg. Professor Martina Cornel geeft dit aan in een interview met Trouw [link onderin]. Cornel: ‘Om je als mens te ontwikkelen in de volste zin, moet je zo weinig mogelijk beperkt worden door die ziekte. Die maakt niet wie je bent, maakt niet jouw identiteit, die zit je eerder in de weg.’

Klimmen met Plato

Dat is natuurlijk anders wanneer het gaat om technologie voor verbetering in plaats van genezing. Een manier om daarnaar te kijken is wat ons anders maakt van bijvoorbeeld dieren. De mens onderscheidt zich als organisme ten opzichte van andere soorten door ons denkvermogen.

Dit denkvermogen stelt ons in staat om de toekomst voor te stellen en te verbeelden, maar ook om onszelf vorm te geven. Deze notie is volgens Smalbrugge al eeuwenoud. Volgens Plato is het de mens die zich moet losmaken van de boeien en moet opklimmen.

De vraag die ik hier zelf bij heb: zou Plato dit ook bedoelen als hij de mogelijkheden voor het verbeteren van de mens zou zien, die we nu en in de komende decennia zullen hebben?

Ethisch raamwerk

Samen met de eerder genoemde professor Peter-Paul Verbeek was ik te gast in een tiendelige podcastreeks van BNR en het Financieel Dagblad met de titel Bionic Man [link onderin]. Een paar dingen zijn me nadrukkelijk bijgebleven van onze gesprekken. Deze inzichten zijn vooral afkomstig uit het wetenschapsdomein waarin Peter-Paul onderzoek doet en in doceert, namelijk technologie-ethiek.

Het eerste inzicht is dat we als mens moeten waken voor overmoed. De woorden hybride en hybris zijn afkomstig van dezelfde stam. De Grieken realiseerden zich al dat het mengen (van mens en technologie) kan leiden tot overmoed. Later heeft Peter-Paul dit ook verwerkt in zijn boek Op de Vleugels van Icarus. De thesis van dit boek, dat meer bestrijkt dan alleen technologie voor het aanpassen van mensen, is dat we net als Icarus niet te voorzichtig maar ook niet te overmoedig moeten zijn.

Het tweede inzicht gaat over het tempo van ethiek. Het Collingridge dilemma staat voor het constante spel waarin ethiek probeert bij te blijven met techniek. Te langzaam of te snel is niet goed: het meest ideale is om samen met de ontwikkelaars en ontwikkeling van een technologie op te trekken.

Waarden uitdagen

Aansluitend op de twee inzichten uit de podcast Bionic Man, is het naar mijn inzicht goed om per technologie te onderzoeken welke impact het heeft. Later zal ik hier nog op terugkomen; het is volgens mij zinloos om het in algemene termen te hebben over technologie voor mensverbetering en beter om het per specifiek geval te beoordelen.

Om niet te voorzichtig te zijn, maar ook niet te overmoedig, zou het mooi zijn om de technologie af te zetten tegen de waarden die we als maatschappij belangrijk vinden. Vervolgens zouden we daarna kunnen bepalen of, wanneer, waar en hoe we die technologie zouden kunnen gebruiken. Met andere woorden: hoe daagt de desbetreffende technologie onze waarden uit en wat vinden we daarvan?

Het theaterstuk Brave New World 2.0 van het Noord Nederlands Toneel.

Menselijke waarden

Voordat we technologie tegen waarden kunnen afzetten, is de vraag wat onze belangrijke menselijke waarden zijn. Michael Bess definieert tien waarden, waarvan er zes individueel en vier collectief zijn georiënteerd.

Dit zijn de individuele waarden, met een bondige toelichting:

  • Veiligheid: fysieke en mentale geborgenheid;
  • Waardigheid: gezien en gerespecteerd worden als individu;
  • Autonomie: vrijheid in het vormgeven van je leven;
  • Vervulling: benutten van je menselijke vermogens, zoals verbeelding en nieuwsgierigheid;
  • Authenticiteit: kennen van je drijfveren en eigenschappen;
  • Praktische wijsheid: actief omgaan met tegenslag en hiervan leren;

Dit zijn de collectieve waarden:

  • Eerlijkheid: gelijke rechten en plichten in de maatschappij;
  • Verbinding: in de vorm van vriendschappen, liefde en familierelaties;
  • Burgerschap: inspraak en betrokkenheid bij maatschappelijke en politieke kwesties;
  • Transcendentie: overstijging van je eigen leven met bijvoorbeeld geloof of spiritualiteit.

Na het beoordelen van het belang van deze waarden, is de volgende stap om ze af te zetten tegen een nieuwe technologie. Hierbij kan het voorkomen dat sommige waarden strijdig zijn. Neem de eerder genoemde technologie om met een chip in het brein verbonden te zijn met anderen en het internet. Dit kan een positief effect hebben op vervulling (ideeën sneller met elkaar combineren) en verbinding (direct communiceren met je vrienden), maar een negatief effect op je autonomie (organisaties hebben toegang tot je brein) en eerlijkheid (niet iedereen wil of kan deze technologie gebruiken).

Van waarden naar gedrag

De oplossing om technologie af te zetten tegen waarden is zeker theoretisch aantrekkelijk, maar heeft praktisch wel haken en ogen. Naast het eerder genoemde aspect van tegenstrijdige waarden, zijn er nog andere aandachtspunten.

Ten eerste is het lastig om collectief tot een overeenstemming te komen over welke waarden we belangrijk vinden. Dat een technologie niet een ander mens mag doden of verwonden, daar is iedereen het wel over eens. Maar als we hier nationaal of zelfs wereldwijd afspraken over te maken, dan spelen al snel andere belangen een rol, zoals economie, politiek en macht.

Hieraan gerelateerd is wie het besluit neemt. Zo zijn er gevallen bekend van dove ouders die op basis van genetische testen graag willen dat hun kind ook doof wordt geboren [link onderin]. De ouders vrezen anders dat hun kind buiten hun gemeenschap zou vallen. Dit is een interessante casus, want is de beslissing van de ouders, de medicus of de maatschappij hierin leidend?

Ten tweede maken mensen, waaronder ik absoluut ook, irrationele of tegenstrijdige beslissingen. Het kan zijn dat ik vind dat bijvoorbeeld burgerschap een heel belangrijke waarde is, maar dat ik zelf verder niet maatschappelijk betrokken ben. Of dat ik zeg dat er niet getornd kan worden aan eerlijkheid, maar dan vanuit een competitief gevoel toch een dure bionische arm aanschaf zodat ik een voorsprong krijg op anderen.

Menszijn

In de podcast met Lieven Scheire over DNA en genetische modificatie, benoemde hij aan het einde dat de belangrijkste vraag misschien wel is ‘wat voor mens we willen zijn’ [link onderin]. De vraag is dan ook wat een ‘beter mens’ is. Volgens mij is dat niet per se een slimmer mens, maar wat dan wel? Wat (en wie) bepaalt wat een mens goed of beter maakt?

De menselijke toestand, zowel in zijn wonder als in zijn dalen, wordt bepaald door onzekerheid en risico’s, ambiguïteit en intuïtie, domheid en spectaculaire creatieve intelligentie

Stephen Greenblat (auteur)

Dit sluit aan bij een treffende uitspraak van auteur Stephen Greenblat in The Guardian. Hem werd gevraagd naar zijn mening over Neuralink, de chip in het brein waarmee je verbonden bent met het internet en anderen. Greenblat: ‘De menselijke toestand, zowel in zijn wonder als in zijn dalen, wordt bepaald door onzekerheid en risico’s, ambiguïteit en intuïtie, domheid en spectaculaire creatieve intelligentie.’

Greenblat vreest dat de potentie van een chip in het brein dit allemaal tenietdoet. Dit is een prachtige uitspraak om dit deel mee te eindigen. Voor Greenblat zijn die onzekerheid, risico’s en andere karakteristieken juist hetgeen dat ons mens maakt. Daar moeten we volgens hem niet aan tornen.

Wat zijn mogelijke oplossingen van de dilemma’s en uitdagingen die mensverbetering met zich mee brengt? Wat is de rol van de overheid als het gaat om de keuzevrijheid die burgers hebben om zichzelf te verbeteren?

Oplossing?

De oefening uit het vorige deel – om technologie af te zetten tegen waarden – heeft zijn waarde, maar daar kan het niet bij blijven. Het risico is dat we dan blijven hangen bij het beoordelen van de directe impact van een enkele technologie.

Braden Allenby en Daniel Sarewitz onderscheiden in hun boek The Techno-Human Condition drie niveaus waarop technologie invloed heeft [link onderin]. Naast de directe impact van technologie (niveau 1), onderscheiden ze ook de invloed op sociotechnische systemen, sociale en culturele patronen (niveau 2) en impact op mondiaal niveau (niveau 3).

Een voorbeeld van het tweede niveau is dat technologie gedreven wordt door economische of militaire motieven. Van een individuele vrije keuze uit niveau 1 is dan geen sprake meer. Een voorbeeld van het derde niveau is het eerder beschreven biologische verschil tussen verbeterde en normale mensen.

In lezingen, zoals in mei 2019 bij de Universiteit Twente, laat ik de impact van technologie (voor mensaanpassing) aan bod komen:

Bredere discussie

In een essay pleiten Van Keulen en Van Elst ervoor om het tweede en derde niveau nadrukkelijker aan bod te laten komen in het debat over technologie voor mensverbetering [link onderin]. ‘Er staat in de kern veel op het spel en het is belangrijk om veel verder te kijken dan alleen het individuele instrumentele niveau.’

Er staat in de kern veel op het spel en het is belangrijk om veel verder te kijken dan alleen het individuele instrumentele niveau.

Ira van Keulen en Rinie van Est (Rathenau Instituut)

Zij doen daarop een aantal suggesties die ik onderschrijf, zoals technologisch burgerschap, de rol van instituties en het maatschappelijk debat. Hieronder heb ik dit toegelicht, samen met mijn eigen argumenten en onderbouwing. Voor een uitgebreidere beschrijving en onderbouwing van hun suggesties verwijs ik je naar het essay zelf [link onderin].

Technologisch burgerschap

De centrale vraag is hoe we techniek voor mensverbetering op een maatschappelijke en verantwoorde manier ontwikkelen. Dit betekent dat de techniek aansluit bij de gedeelde morele principes in de samenleving en dat wij dit onderling democratisch bepalen. Deze zoektocht is volgens Van Keulen en Van Elst nog steeds mensenwerk.

Om iedereen hierin te laten participeren is technologisch burgerschap nodig. Dit is een term voor een verzameling rechten en plichten waarmee burgers zijn beschermd tegen de risico’s, kunnen profiteren van de voordelen en mee kunnen doen aan de besluitvorming over de technologie.

Onderwijs

Het onderwijs speelt een centrale rol in het ontwikkelen van technologisch burgerschap. Dit is niet beperkt tot alleen het hogere onderwijs, maar juist ook het lagere onderwijs en de middelbare scholen. Het doel hiervan is dat kinderen en scholieren handvatten krijgen om geïnformeerd met elkaar (en de rest van de samenleving) in discussie te kunnen gaan over de betekenis van technologie in hun leven en de maatschappij.

Het gaat hierbij om inhoudelijke basiskennis over wetenschap en technologie, maar ook over inzichten in je persoonlijke drijfveren en kernwaarden. Dit biedt ruimte voor vakken zoals filosofie, ethiek en meditatie in het lesprogramma.

In de pagina over mijn lezingen in het onderwijs ga ik hier verder op in [link onderin].

Bij Talkshow De Idee in het Internationaal Theater Amsterdam sprak ik over de Mens 2.0 (foto Esmee Doense).

Overheid

In de definitie van technologisch burgerschap komen de woorden ‘rechten’ en ‘plichten’ voor. Dit is niet voor niets. Van Keulen en Van Elst stellen dat rechten en plichten democratisch opgeëist, vastgelegd en geïmplementeerd moeten worden. Dit komt onder meer terug in wet- en regelgeving en de handhaving hierop.

Wellicht hebben we hier in Nederland en in Europa een nieuwe toetsingsinstantie voor nodig, naast de Autoriteit Persoonsgegevens en het College voor de Rechten van de Mens. Die nieuwe, nog op te richten instantie, controleert en beoordeelt het onderzoek en de toepassing van technieken voor mensverbetering.

Internationale samenwerking

Hoewel dit misschien naïef en idealistisch klinkt, zou het nog beter zijn als dit instituut wereldwijd zou opereren. Internationale overeenstemming vermindert het risico dat afzonderlijke landen vanwege militaire, politieke en economische belangen hun nationale wetgeving minder strikt formuleren en handhaven.

Naast wet- en regelgeving is de rol van de overheid breder. Zoals ik al eerder heb beschreven, kan de overheid met behulp van belastingen en subsidies het onderzoek en de toepassing naar technologie in een belangrijke mate sturen. Hoe ver overheden hierin willen gaan, is in de essentie weer een politieke en maatschappelijke keuze.

In de pagina over mijn lezingen voor de overheid ga ik hier verder op in [link onderin].

Maatschappelijk debat

De ontwikkeling en toepassing van technologie voor mensverbetering vereist een continu maatschappelijk debat. Dit is ook wat universitair hoofddocent Britta van Beers betoogt in het NRC Handelsblad. Zij doelt hierbij op kiembaanmodificatie, maar haar oproep kun je wat mij betreft breder trekken [link onderin].

Een technologie die raakt aan de toekomst van de menselijke voortplanting verdient een breed gedragen democratisch debat.

Britta van Beers (VU Amsterdam)

Van Beers: ‘Een technologie die raakt aan de toekomst van de menselijke voortplanting verdient een breed gedragen democratisch debat, waarin iedereen, en niet alleen de wetenschappelijke beroepsgroep, wordt uitgenodigd om na te denken over de vraag wat voor een toekomst we willen voor onszelf en komende generaties.’ Zij pleit hiervoor omdat er met technologie – naast uiteraard de gezondheidsrisico’s – ook meerdere fundamentele waarden op het spel staan.

Nodig in het debat

In de eerdere alinea’s heb ik al een voorzet gedaan wat hiervoor nodig is, zoals het technologisch burgerschap, de rol van het onderwijs en de overheid. Maar het debat zelf dan? Volgens Bert-Jan Koops in De Maakbare Mens vraagt het maatschappelijk debat om verduidelijking, verbreding en verdieping.

  • Verduidelijking. Zoals je in het eerste deel al hebt kunnen lezen, zijn er verschillende soorten technologieën mogelijk voor mensverbetering. In algemene termen spreken over de ‘supermens’ of andere duidingen heeft niet zo veel zin. Het is slimmer om per toepassing te bepalen hoe ver de technologie is ontwikkeld en waar ideeën over het (toekomstig) gebruik op zijn gebaseerd.
  • Verbreding. Iedereen kijkt vanuit zijn of haar eigen perspectief naar technologie. Momenteel is het wetenschappelijke en technologische beeld vooral dominant. Fundamentele vragen kunnen beter beantwoord worden vanuit een combinatie van disciplines, met juist ook een rol voor geestes-, mens- en maatschappijwetenschappen.
  • Verdieping. Nog relevanter dan ons te richten op afzonderlijke technologische ontwikkeling, is om dieper liggende vragen met elkaar te bespreken. Dit gaat bijvoorbeeld om de vraag hoe we willen dat de mens van de toekomst eruit ziet, welke rol levensovertuiging moet spelen in onze beslissingen en wie de grenzen bepaalt.

In mijn eigen lezingen en presentaties over de toekomst van de mens probeer ik zelf deze elementen aan bod te laten komen. Het zijn complexe vraagstukken, maar het gaat wel om de toekomst van onszelf, onze maatschappij en ons als soort.

Wat is mijn (voorlopige) conclusie?

Conclusie

Wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen hebben een enorme impact op de wereld. Deze impact blijft niet beperkt tot de buitenwereld in de vorm van bijvoorbeeld zelfrijdende of vliegende auto’s, smartphone’s, cryptovaluta en ruimtereizen. De term ‘Jetson Fallacy’ betekent dat al deze ontwikkelingen ook invloed gaan hebben op onszelf.

De term Jetson Fallacy is gebaseerd op de tekenfilmserie The Jetsons. De kern van deze dwaling is dat de familie in de serie honderd jaar in de toekomst leeft, maar dat zij als mens niet zijn veranderd. Overigens net zo min als hun onderlinge relaties, alsook hun sociale en culturele omgangsvormen.

Met die wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen zijn volgende generaties hoogstwaarschijnlijk in staat om zichzelf steeds meer vorm te geven. Het doel van dit artikel was met name om duidelijk te maken dat deze nieuwe mogelijkheden ook veel meer verantwoordelijkheden met zich mee brengen.

Zorgen de beschreven methoden voor mensverbetering tot een rijker, langer, mooier en vervuld leven? Of zorgt het voor een scheiding in onze samenleving, de teloorgang van menselijke waardigheid of zelfs de ondergang van onze soort? De keuze is aan ons als mens, in onze eigen en onze gezamenlijke keuzes.

Bij Talkshow De Idee in het Internationaal Theater Amsterdam werd ik na mijn lezing geïnterviewd over het thema De Mens 2.0 (foto Esmee Doense).

Menselijke duurzaamheid

In dit stuk heb ik hopelijk een aanzet gegeven om met die keuzes om te gaan. Individueel door nieuwe toepassingen aan je eigen waarden te onderwerpen, en collectief door een duidelijk, breed en diep maatschappelijk debat.

Een begrip dat ons hierbij nog kan helpen is menselijke duurzaamheid. Dit wordt in het eerder genoemde essay van Van Keulen en Van Est als volgt beschreven: ‘Bij menselijke duurzaamheid gaat het om het behoud van menselijke eigenheid: welke aspecten van de mens en ons menszijn zien we als maakbaar en welke aspecten willen we graag behouden?’

Mijn strategie

De beste manier om menselijke duurzaamheid te behouden is niet door technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen naïef te omarmen, maar ook niet door alles tegen te houden. Vooruitgang heeft ons namelijk als mens ontzettend veel gegeven; denk aan de eerder genoemde voorbeelden van de bril, anesthesie en daarmee ook de toename van welvaart en levensduur in de wereld.

Zelf opteer ik voor een strategie van ‘bedachtzame vooruitgang’. Dit is een combinatie van vertrouwen en nederigheid. Vertrouwen en openheid naar de mogelijkheden voor de toekomst. Nederigheid om onszelf af te remmen met behulp van de lessen uit het verleden.

De moraal van deze strategie is om vooruitgang te omarmen. Tegelijkertijd zorgen we ervoor om de toepassingen kritisch, met incrementele stappen en bedachtzaam te proberen en daarna te implementeren.

In de eerdere delen heb ik af en toe gerefereerd aan fictieve boeken, series of films. Hieronder deel ik nog apart een aantal series, films en boeken die gaan over de toekomst van de mens. Let wel op: af en toe deel ik spoilers.

Fictie

Welke series, films en fictie-boeken raken belangrijke punten als het gaat om de toekomst van de mens? Bovenin het artikel heb je al mijn Scifi Visie video daarover kunnen bekijken, hieronder volgt een toelichting.

Serie toekomst mens

Hoe kan het ook anders? Op Netflix is Black Mirror een van mijn favoriete series. Het sterkste punt van de serie is dat de makers (technologische) ontwikkelingen in onze huidige tijd iets oprekken.

Binnen het thema van dit artikel sprak de aflevering San Junipero me aan [link onderin]. De aflevering Real Life van Electric Dreams op Amazon Prime gaat in op nagenoeg hetzelfde concept [link onderin]. In beide afleveringen gaat het namelijk om virtueel leven in een simulatie.

Dat concept van een levensechte simulatie is trouwens al langer bekend, door de ‘Experience Machine’ van de filosoof Robert Nozick uit 1974 [link onderin]. Dit is het idee: wat als jij in een machine stapt en je dan het leven uit je dromen ervaart? Er is echter een maar: op het moment dat je in de machine stapt, dan vergeet je dat het simulatie is. Het leven in de machine ervaar je dan als het echte leven. Wat zou jij kiezen?

Orphan Black

Een andere serie die een andere technologie gebruikt is Orphan Black, wederom op Netflix. Door klonering ontstaan er meerdere genetische identieke personages. De hoofdrolspelers, gespeeld door actrice Tatiana Maslany, zijn afzonderlijke individuen met hetzelfde DNA. De serie speelt met dit idee zodat ik me als kijker afvraag wat de invloed is van genetica op je identiteit.

De serie Westworld op HBO vond ik het eerste seizoen af en toe onnavolgbaar. In het tweede seizoen wordt beter zichtbaar hoe de wereld is ontstaan en wat de gevolgen zijn als machines autonoom gaan handelen. Is leven substraat-onafhankelijk, dus niet gebonden aan biologische organismen? Met andere woorden: kan het menselijk leven worden gesimuleerd in machines en kunnen machines ook een eigen bewustzijn ontwikkelen?

Film toekomst mens

In één van de eerste delen heb ik verwijzingen gedeeld naar de films Lucy en Limitless, die gaan over het benutten van het volledige cognitieve vermogen [links onderin]. In Lucy gaat het zelfs zover dat de hoofdrolspeelster (gespeeld door Scarlett Johansson) met haar brein de buitenwereld kan beïnvloeden. Ze kan met haar gedachten televisies overnemen en alle telefoongesprekken in haar omgeving oppikken.

Limitless draait meer om het verhaal, waarbij de hoofdrolspeler Eddie (gespeeld door Bradley Cooper) zich met hulp van de pillen opwerkt van nietsnut tot een succesvolle schrijver.

Breinkopie en androïden

De film Transcendence draait om een briljante computerwetenschapper (gespeeld door Johnny Depp). Zijn specialisme is kunstmatige intelligentie en zijn visie is om een kunstmatig systeem te modelleren naar het menselijke brein. Vanwege een fatale aandoening heeft hij niet meer lang te leven, waarna hij, zijn vrouw en een bevriende collega het besluit nemen: ze zullen zijn brein kopiëren en gebruiken als basis voor de superintelligentie.

De film Blade Runner 2049 is de opvolger van de oorspronkelijke Blade Runner. Beide films spelen zich af in een toekomst waarin androïden bestaan. Deze androïden zijn kunstmatig, maar amper te onderscheiden van echte mensen. Net als de serie Westworld zette deze film me aan het denken of de toekomst van mens zich wel bevindt in onze huidige biologische omhulsels. Los daarvan vond ik de dystopische beelden van de woestenij rond Los Angeles fantastisch. Zeker gecombineerd met de futuristische muziek die is gecomponeerd door Hans Zimmer en Benjamin Wallfisch.

Boeken

Naast series en films zijn er ook talloze fictie boeken geschreven over de toekomst van ons als mens. Op het moment van schrijven lees ik de MaddAddam trilogie van Margaret Atwood [link onderin]. In de boeken is de mens door een bewust geplande biologische ramp bijna geheel verdwenen. In de verhalen komen aanpassingen aan de mens zelf wat minder aan bod, maar vooral de consequenties van onze aanpassingen aan dieren, gewassen en de rest van de planeet.

Het boek Neuromancer door William Gibson is een meeslepende mix van technologie en spionage. Volgens recensenten wordt in dit boek uit 1983 voor het eerst het internet beschreven. De auteur was zijn tijd ver vooruit met een verhaal over hackers, kunstmatige intelligentie-systemen en de macht van grote corporaties.

In een opsomming van invloedrijke fictie over dit onderwerp kan uiteraard Brave New World niet ontbreken. Het boek is geschreven door Aldous Huxley in 1932 en beschrijft een gerationaliseerde wereld. Zowel voortplanting als opvoeding is kunstmatig en alle menselijke aspecten zoals liefde, kunst en emoties zijn uit de wereld verbannen.

Mindmap

Wat zijn relevante ontwikkelingen, mogelijkheden en uitdagingen voor de toekomst van mensen? Ik heb een mindmap gemaakt van hoe de verschillende concepten met elkaar samenhangen. Onderin staat een lijst met artikelen die ik eerder over dit thema schreef.

Mindmap met een samenvatting van welke concepten ik belangrijk vind en hoe ze met elkaar samenhangen.

Leeslijst

Eerder schreef ik deze artikelen over dit onderwerp:

Deze lezingen geef ik over dit onderwerp:

Dit zijn gerelateerde artikelen:

Deze podcasts heb ik zelf gemaakt over dit onderwerp. Je kan je ook abonneren via iOS (iPhone) of Spotify en via een podcast-app naar deze afleveringen luisteren.

Aflevering 84 is met kunstenaar en filosoof Koert van Mensvoort over de toekomst, o.a. van ons als mens.

Andere relevante interviews zijn (zoek de afleveringen op in je favoriete podcast app):

  • Aflevering 83 is met professor Maartje Schermer over human enhancement;
  • Aflevering 81 is met professor Andrea Maier over langer leven;
  • Aflevering 79 is met Lieven Scheire over genetische modificatie;
  • Aflevering 77 is met professor Sjoerd Repping over designer baby’s;
  • Aflevering 74 is met professor Peter-Paul Verbeek en Robin Rotman (BNR en FD) over mensverbetering;
  • Aflevering 69 is met professor Michael Bess, auteur van het boek Make Way for the Superhumans; 
  • In aflevering 65 vertel ik zelf over human enhancement;
  • Aflevering 63 is met Désirée Goubert. Ze doet promotieonderzoek naar epigenetica. In het interview praten we uitgebreid over de werking en mogelijke toepassingen.
  • Aflevering 62 is met Martijn van den Heuvel over neurotechnologie;
  • Aflevering 60 is met Kris Verburgh over onderzoek naar veroudering.

In een audiointerview sprak ik met Peter de Keizer over zijn onderzoek naar senescente cellen:

Deze video’s heb ik over dit onderwerp gemaakt:

  • Interview met Aubrey de Grey over langer leven
  • Interview met Koert van Mensvoort over Next Nature
  • Interview met Agi Haines over kunst van mensverbetering
  • Interview met Liviu Babitz zijn geïmplementeerde kompas
  • Interview met Tom van den Bogaert over darmflora
  • Mijn interview bij Radio 3FM over nootropics
  • Mijn verslag over neurofeedback
  • Uitzending van RTL Galileo over chip in mijn lichaam
  • Interview met Elsa Sotiriadis over de toekomst van de mens (audio)

Ik kwam in de media over dit onderwerp:

In 2018 werkte ik mee aan een podcastreeks van 10 afleveringen van het Financieel Dagblad en BNR Nieuwsradio over de mens van de toekomst. Onder leiding van journalist Robin Rotman, ging ik samen met professor Peter-Paul Verbeek van de Universiteit van Twente in gesprek over de impact van technologie op de mens.

Luister de afleveringen hieronder.

In mei 2019 werd mijn bijdrage aan Talkshow De Idee opgenomen en uitgebracht in de podcast van De Idee.

Op het wetenschapsfestival Sound of Science in Mortsel (België) werd ik door de Universiteit van Vlaanderen hierover geïnterviewd in mei 2019.

Bekijk het interview hieronder:

Interview bij Universiteit van Vlaanderen op Sound of Science 2019

Deze non-fictie boeken heb ik in dit artikel gebruikt:

  • Boek Homo Deus
  • Boek Make Way for the Superhumans
  • Boek Beyond Therapy
  • Boek Evolving Ourselves
  • Boek De maakbare mens
  • Boek Op de vleugels van Icarus
  • Boek Het gen
  • Boek The Techno-Human Condition

Deze fictie boeken, series en films komen in het artikel aan bod.

Dit zijn externe links die ik heb gebruikt, gerangschikt per deel.

Technologie: farmacie

Technologie: bio-elektronica

Technologie: genetica

Technologie: lichaamsdelen

Technologie: NBIC

Argumenten

Impact

Grenzen en wetten

Menszijn

Oplossing

Overige

Hoe kijk jij naar de toekomst van de mens? Laat een reactie achter!

Over de auteur

Futurist, toekomst-onderzoeker en topspreker Peter Joosten MSc. geeft lezingen, webinars en workshops over de impact van technologie op de mens en maatschappij. Naast spreker is hij ook auteur van de boeken Biohacking en Supermens, podcastmaker en gastdocent bij de TU Eindhoven.

Meer weten over Peters werk?

Wil je meer weten over Peters lezingen, zijn tarieven, expertise en hoe een aanvraag in zijn werk gaat? In deze sprekerskit vind je alle informatie die je nodig hebt. Klik op de button hieronder en download de PDF direct.

Mis geen updates

Schrijf je in voor Toekomstbeelden en ontvang iedere maand mijn nieuwsbrief om beter voorbereid te zijn op de toekomst!

Wat opdrachtgevers zeggen over Peter

Mooie presentatie, super interactief en bovendien heel interessant en inspirerend.

Ik raad Peter van harte aan als spreker!

Anna van Oenen, Visma Nmbrs

Peter heeft een heel interessant verhaal waarbij hij gebruik maakt van een fijn tempo en voldoende afwisseling en interactie.

Kortom: een aanrader!

Jorien van den Akker, Demcon

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Reacties

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.